مسئلهی کوبانی نشان داده است که ترکها نگاهی استراتژیک و بلندمدت به مسائل منطقهای دارند و تلاش میکنند با نگاهی کاملاً واقعگرایانه، تحولات جاری در خاورمیانه را در راستای اهداف خود پیش برند. بر همین اساس است که در شرایطی که همگان انتظار داشتند ائتلاف بینالمللی علیه داعش به راحتی شکل بگیرد و همه کشورهای نزدیک به آمریکا در آن شرکت کنند، ترکها در نشست جده -که مقدمهای بر تشکیل ائتلاف بود- از امضای بیانیه پایانی آن خودداری و مخالفت خود را از پیوستن به چنین ائتلافی ابراز کردند. حتی سفر وزیران دفاع و امور خارجه آمریکا به ترکیه نیز نتوانست ترکها را قانع کند که در ائتلاف شرکت کنند.
دولتمردان ترک دلیل عدم شرکت خود در ائتلاف را حفاظت از جان 46 دیپلمات خود عنوان میکردند که در گروگان نیروهای داعش بودند؛ اما با آزادی دیپلماتهای ترک، دولت اردوغان طرحی را برای پیوستن ترکیه به ائتلاف علیه داعش و انجام هر اقدامی که برای مبارزه با پیشرویهای داعش لازم باشد، به مجلس این کشور داد و مجلس نیز با این طرح موافقت کرد. همزمان با این رویدادها، پیشرویهای داعش در شهر کوبانی ادامه یافت و هر لحظه محاصره این شهر تنگتر شد به شکلی که در حال حاضر نزدیک به نیمی از شهر در اختیار نیروهای داعش است و نبرد در خیابانهای کوبانی ادامه دارد.
با وجود پیشرویهای داعش در کوبانی و تصویب طرح اجازه به دولت ترکیه برای مبارزه با داعش، این کشور همچنان رویکرد خود را نسبت به ائتلاف روشن نساخته است و در مقابل پیشرویهای داعش در کوبانی تاکنون دست به هیچ اقدام مفیدی نزده است؛ ترکیه نه تنها مانع از عبور پیکارجویان کرد از مرزهای ترکیه به خاک سوریه برای مبارزه با داعش میشود، بلکه حتی اخیراً درگیریهایی میان نیروهای ارتش ترکیه و جنگجویان پ.ک.ک رخ داده است. این امر سؤالات بسیاری را در ذهن تحلیل گران به وجود آورده است از جمله اینکه هدف ترکیه از نپیوستن به ائتلاف بینالمللی علیه داعش و سکوت در مقابل پیشرویهای داعش در کوبانی چیست؟ و اینکه این رفتار ترکیه چه پیامدهایی به دنبال خواهد داشت؟
با بررسی تحولات جاری در منطقه و موضعگیریهای ترکیه در قبال آنها میتوان چند دلیل را برای تردید ترکیه در پیوستن به ائتلاف و سکوت این کشور در قبال پیشرویهای داعش در کوبانی مطرح کرد؛ دلایلی که ناشی از نگاه استراتژیک ترکها نسبت به مسائل منطقه و رویکرد کلان آنها نسبت به تحولات جاری خاورمیانه است.
دلایل تردید ترکیه نسبت به ائتلاف علیه داعش
در رابطه با تردیدهای ترکیه برای پیوستن به ائتلاف ضد داعش میتوان به دلایل زیر اشاره کرد:
نخستین دلیلی که برای عدم شرکت ترکیه در ائتلاف علیه داعش میتوان مطرح کرد، رقابتهای منطقهای این کشور با عربستان سعودی است؛ ترکیه به خوبی میداند که هرگونه مبارزه با داعش در چارچوب ائتلافی بینالمللی یعنی پذیرش راهکارهای منطقهای عربستان سعودی در حل بحرانها و شرکت ترکیه در ائتلافی که نقطه مرکزی آن عربستان باشد به معنای پذیرش نقش و قدرت برتر منطقهای عربستان خواهد بود؛ در حالی که هم اکنون تنشهای زیادی به ویژه پس از روی کار آمدن نظامیان در مصر در روابط دو کشور وجود دارد و به نظر نمیرسد هیچ کدام از دو طرف حاضر به پذیرش رهبری طرف دیگر باشد.
دومین دلیل را میتوان در سیاست ترکیه در قبال سوریه جستجو کرد. همانگونه که اردوغان در گفتوگو با مقامهای آمریکایی تأکید کرده است، از نگاه دولتمردان ترک، هرگونه مبارزه با داعش باید در چارچوب طرح کلان مبارزه با نظام بشار اسد مطرح شود؛ بنابراین ترکیه تلاش دارد همچنان سیاست حذف اسد را در قالبی تازه پیگیری کند که تشکیل ائتلاف بینالمللی علیه داعش این فرصت را در اختیار ترکیه قرار داده است تا از اجماع کنونی در راستای حذف اسد بیشترین بهره را ببرد.
سومین دلیل این است که ترکیه از جهاتی حضور داعش به ویژه در عراق را در راستای منافع منطقهای خود میبیند؛ از دید ترکها، تقویت حضور داعش در عراق به معنای تضعیف جایگاه شیعیان در این کشور است و این در بلندمدت فضا را برای اعمالنفوذ ترکها در عراق فراهم میسازد؛ اما سکوت ترکیه در قبال پیشرویهای داعش در کوبانی دلایلی دیگری نیز دارد که در زیر به آنها اشاره میشود.
ترکیه و عدم حمایت از کوبانی
شواهد نشان میدهد که ترکیه تلاش دارد از بحران کوبانی به عنوان فرصتی برای پیشبرد سیاستهای داخلی و منطقهای خود بهره ببرد؛ به طوری که اردوغان تلاش دارد که با گره زدن چالش داعش و پ.ک.ک با یکدیگر، آنها را به وسیله یکدیگر و در یک نبرد فرسایشی تضعیف کند. به همین دلیل از نظر ترکها، تداوم نبرد کردها با داعش در کوبانی به معنای تضعیف هر چه بیشتر کردهای پ.ک.ک است؛ شهر کوبانی در دوران حافظ اسد میزبان عبدالله اوجالان رهبر پ.ک.ک بود. یکی از چالشهای اصلی ترکیه با سوریه نیز به همین حمایتهای سوریه از جنگجویان پ.ک.ک باز میگردد و به نظر میرسد ترکیه تلاش دارد از این وضعیت به عنوان تسویهحساب نهایی با این گروه بیشترین بهره را ببرد.
از طرف دیگر، ترکیه تلاش دارد از وخامت وضعیت کوبانی به عنوان ابزاری برای فشار بر کردهای سوریه بهره ببرد تا آنها را در گروه مخالفان بشار اسد قرار دهد. به همین جهت بود که در دیداری که «صالح مسلم» از روسای حزب اتحاد دموکراتیک، از احزاب کرد سوریه، با مقامات ارشد ترکیه در وزارت خارجه و وزارت اطلاعات داشت، ترکیه هرگونه کمک تسلیحاتی به کردهای سوریه را منوط به همراهی آنها با مخالفان بشار اسد و گسستن پیوندهایشان با دولت سوریه و دوری از پ.ک.ک کرده است. از نگاه دیگر ترکیه از ایجاد کردستانی خودمختار در سوریه نگران است. پس از آن که بشار اسد به کردها حقوق مدنی اعطا کرد و امنیت مناطق کردنشین را به آنان سپرد، ترکیه از این امر واهمه داشت که این کار اسد دامنه استقلال کردها را افزایش دهد؛ ترکیه به خوبی میداند که اگر روند تحولات به شکل فعلی پیش برود، کردستان سوریه نیز به منطقهای خودمختار تبدیل میشود که در کنار منطقه خودمختار عراق، میتواند تهدیدی جدی علیه حاکمیت سیاسی و حتی تمامیت سرزمینی آن به وجود آورد. با وجود اینکه ترکیه دلایل خود را برای رفتار اخیرش در قبال داعش و پیشرویهای آن در منطقه کردنشین کوبانی دارد؛ اما این رفتار پیامدهایی را نیز به دنبال دارد که میتواند هزینههای زیادی را هم برای خود ترکیه و هم برای خاورمیانه به دنبال داشته باشد.
پیامدهای داخلی و منطقهای سیاستهای ترکیه
همانگونه که بررسی شد، در تحلیل پیامدهای رفتار ترکیه در قبال داعش باید به 2 بعد داخلی و منطقهای آن اشاره کرد. رفتار ترکیه از یک سو ممکن است باعث بر هم خوردن گفتوگوهای صلح با کردها شود و آتش خشونت را مجدداً در ترکیه روشن کند و هم باعث ایجاد بیثباتی بیشتر در خاورمیانه شود.
پیامدهای داخلی رفتار ترکیه
مهمترین پیامد داخلی که رفتار اخیر ترکیه میتواند به دنبال داشته باشد، پایان یافتن گفتوگوهای صلح با کردها است. یکی از دلایلی که تحلیل گران برای تفسیر تلاشهای اردوغان در جهت صلح با کردها مطرح میکنند، استفاده وی از آرای کردها برای تقویت حزب خود است. در انتخابات ریاستجمهوری وزن آرای کردی در پیروزی اردوغان بارز بود و انتخابات پیش روی مجلسی که در ماه ژوئن برگزار میشود نیز آزمون دیگری برای سیاست کردی اردوغان بوده و به نظر میرسد وی باز هم بر روی آرای کردها حساب باز کرده است. از طرف دیگر تحولات کوبانی و موضعگیری ترکیه در این تحولات میتواند باعث شکست برنامهریزیهای داخلی اردوغان شود. در این زمینه، «عبدالله اوجالان» رهبر کردهای ترکیه، مدتی پیش اعلام کرد اگر ترکیه گامی اساسی در پشتیبانی از کردهای محاصرهشده کوبانی بر ندارد روند گفتوگوهای صلح متوقف میشود.
همچنین این نکته را باید در نظر گرفت که ادامه سیاست اردوغان در قبال کوبانی میتواند بر 18 ماه آتشبس دولت ترکیه با کردهای پ.ک.ک پایان دهد و ترکیه را درگیر چالشی داخلی با کردها کند و این در شرایطی است که این کشور برای پیشبرد اهداف منطقهای خود نیاز به آرامش داخلی دارد. این نکته را هم باید در نظر داشت که یکی از شروط اتحادیه اروپا برای پیوستن ترکیه به این اتحادیه حل مسئله کردهاست؛ در صورتی که اعتراضات کردها روند صلح را به بنبست بکشاند، راه پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا بیش از پیش سختتر خواهد شد. در کنار شکست روند گفتوگوهای صلح، پیشروی داعش در شهر کوبانی، دامنه تسلط این گروه به مرزهای ترکیه خواهد رسید و میتواند تهدیدهای امنیتی زیادی برای ترکیه ایجاد کند؛ اما مهمتر از این پیامدهای داخلی، پیامدهای منطقهای سیاست ترکیه در قبال کوبانی مطرح است که میتواند ثبات منطقه را به خطر اندازد.
پیامدهای منطقهای رفتار ترکیه
«بری بوزان» میگوید که امنیت کشورها در رابطهی آنها با دیگران معنا پیدا میکند و هیچ کشوری به تنهایی نمیتواند صحبت از امنیت ملی خود داشته باشد؛ ترکیه نیز از این امر مستثنا نیست و امنیت آن به امنیت کل منطقه پیوند خورده است و هرگونه بیثباتی منطقهای در آینده، دامان این کشور را نیز خواهد گرفت. رفتارهای اخیر ترکیه چنین فهمی را نمیرساند و به نظر میرسد آنها امنیت خود را جدای از امنیت منطقه تعریف کردهاند. رفتار منفعتطلبانه ترکیه در قبال داعش و بحران کوبانی شرایطی را ایجاد میکند که میتواند با دامن زدن به رقابتهای موجود بین ترکیه با عربستان و ایران از یک سو و ایجاد فضاهای خلأ جهت رشد گروههای تروریستی از سوی دیگر، خاورمیانه را هر چه بیشتر دچار بیثباتی کند.
در شرایطی که آتش جنگهای نیابتی، خاورمیانه را در بر گرفته است و هرروز بر دامنهی جنگ و خشونتهای این منطقه افزوده میشود، اقدام ترکیه به مثابه بنزینی است که بر آتش تنشهای موجود ریخته میشود. اگر ترکیه همچنان به سیاستهای براندازانه خود در سوریه ادامه دهد، تقابل این کشور با ایران را به دنبال خواهد داشت. از جهت دیگر، هر چند عربستان و ترکیه هر 2 هدف واحدی را در قبال سوریه دنبال میکند –که این هدف همان براندازی بشار اسد است- اما این 2 کشور، سوریهی بعد از اسد را جولانگاهی برای تقویت قدرت منطقهای خود میبیند؛ به همین دلیل است که ترکیه تلاش دارد در نظام بعدی سوریه بیشترین نقش را داشته باشد و عربستان نیز دقیقاً چنین هدفی را دنبال میکند که این امر فضا را برای تنشهای بعدی آماده میکند.
همه اینها در حالی است که هر گونه تلاش برای تغییر نظام سیاسی در سوریه با مخالفت ایران همراه است. ایران حفظ نظام کنونی سوریه را خط قرمز امنیتی خود میداند و تاکنون تمام تلاش خود را برای حمایت از آن به کار برده است؛ چرا که ایران بر تعیین سرنوشت سوریه به دست مردم این کشور معتقد است و دخالتهای خارجی را نفی میکند. تداوم چنین وضعیتی به معنای تداوم بحرانها در عراق، سوریه، لبنان و یمن خواهد بود. از نگاهی دیگر، گسترش دامنه افراطگرایی و تروریسم از تبعات سیاستهای ترکیه است. داعش که در فضای خلأ حاکمیتی ایجادشده در عراق و سوریه به وجود آمد -هر چند شواهد زیادی در دست است که برخی کشورها از جمله عربستان و ترکیه و آمریکا در ایجاد و تقویت داعش نقش اساسی داشتهاند- با سیاستهای تنش آلود ترکیه در قبال سوریه، همچنان از فضای حیاتی لازم برخوردار بوده و همین باعث شده است این گروه تروریستی به بقای خود ادامه دهد. در چنین فضایی، رقابتهای طبیعی بین کشورهای منطقه، جای خود را به تنش و تخاصم آشکار خواهد داد و چرخهای از بیثباتی، بینظمی و آشوب و حتی جنگ را در منطقه ایجاد خواهد کرد؛ امری که نتیجهای جز افزایش خشونت و کشته شدن بیشتر مردم ندارد.
نتیجهگیری
همان طور که گفته شد، هدف ترکیه از سیاستهای اخیر خود در قبال داعش، به نگاه استراتژیک این کشور به تحولات اخیر و نگاه کلان نگر آنها نسبت به جایگاه ترکیه در نظام منطقهای خاورمیانه باز میگردد؛ اما این نکته باید در نظر گرفته شود که به دلیل هم پیوندی پویشهای امنیتی کشورها به یکدیگر، این رفتار ترکیه تبعات زیادی را نه تنها برای ثبات سیاسی داخلی ترکیه به همراه خواهد داشت، بلکه باعث بیثباتی بیشتر در منطقه نیز خواهد شد. بنابراین حتی اگر ترکها در شرایط فعلی و تحت فشارهای بینالمللی و افکار عمومی به نبرد علیه داعش در کوبانی بپردازند، تعلل بیش از اندازهی ترکیه در این امر و نگاه منفعتمحورانهی این کشور تأثیرات منفی خود را حداقل در داخل ترکیه بر جای خواهد گذاشت؛ به عبارت دیگر، ترکیه در نهایت هیچ راه گریزی از تبعات منفی سیاستهای اخیر خود نخواهد داشت.
