روندها و مسائل روابط ترکیه و روسیه
مناسبات ترکیه و روسیه به لحاظ تاریخی هیچ‌گاه دوستانه نبوده است. تعارضات ژئوپلیتیک امپراطوری عثمانی و روسیه تزاری و پس‌ازآن مناسبات ایدئولوژیک جنگ سرد باعث گردید روابط دو کشور تیره باشد؛ اما پس از فروپاشی شوروی و در آغاز دهه 1990، شرایط برای بهبود روابط این دو کشور فراهم شد به‌ویژه اینکه این روابط با بهقدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه، روندی فزاینده پیدا کرد. در حوزه اقتصادی مناسبات طرفین با محوریت موضوع انرژی و صادرات گاز گسترش یافت. با افزایش مناسبات اقتصادی طرفین، روسیه هم‌اینک بزرگ‌ترین شریک تجاری ترکیه محسوب می‌شود. همچنین با انعقاد قرارداد احداث نخستین نیروگاه هسته‌ای ترکیه در ماه مه 2010 توسط روسیه، این روابط وارد مرحله جدیدی شد.
اما درعین‌حال مسائل و ابهامات زیادی در روابط دو کشور وجود دارد. ترکیه ضمن عضویت در ناتو منافع غرب را در بالکان، قفقاز، آسیای مرکزی و حوزه دریای سیاه پیگیری می‌کند که این امر با حساسیت روسیه نسبت به گسترش ناتو به شرق تعارض دارد. همچنین استقرار سیستم دفاعی ناتو در ترکیه، برای روسیه به‌عنوان یک تهدید به شمار می‌رود. بااین‌حال ترکیه تلاش می‌کند ضمن توجه به حساسیت‌های روسیه، حفظ روابط اقتصادی و کاهش تنش سیاسی با مسکو را در دستور کار داشته باشد.
بحران سوریه و روابط مسکو-آنکارا
اما بروز بحران در سوریه، روابط دو کشور را وارد دوران تازه‌ای کرد. ترکیه در کنار مخالفان نظام اسد ایستاد و در مقابل روسیه به‌ویژه در عرصه سیاسی با براندازی حاکمیت سوریه مخالفت کرد. پس‌ازآن طرح استقرار موشک‌های پاتریوت در مرزهای ترکیه با سوریه، تصمیم مسکو برای تحویل سامانه اس 300 به سوریه، سرنگونی هواپیمای ترکیه توسط سوریه و… بر دامنه تنش‌ها میان آنکارا – مسکو افزود. به‌واقع بحران سوريه دو كشور را وارد جنگ نيابتي كرد. ترکیه دخالت نظامی خود را با حمایت از گروه‌های تروریستی و تلاش برای ایجاد منطقه حائل باهدف اسقاط نظام سوریه صورت داد و متقابلاً روسیه نیز دفاع نظام بشار اسد، مبارزه با گروه‌های تروریستی و حمایت از کردهای سوریه را دنبال کرد.
در ماه‌های اخیر با تصمیم روسیه مبنی بر حمایت جدی از نظام سوریه با حضور نظامی، روابط دو کشور بیش از گذشته به تیرگی گرائید. به‌ویژه هنگامی‌که آشکار گردید رویکرد دیپلماتیک کشورهای غربی درباره سوریه دچار نوعی انعطاف شده است و آشکارا عربستان و ترکیه به حمایت از تروریست‌های تکفیری متهم شدند، رفتارهای «رجب طيب اردوغان» رئیس‌جمهوری تركيه حالت افراطی به خود گرفت. هدف‌قراردادن جنگنده سوخوی روسی که در حال بمباران مواضع تروریست‌ها در شمال سوریه بود، نقطه اوج تنش در روابط ترکیه و روسیه بر سر بحران سوریه بود.
موضوع جنگنده روسی، تنش‌های لفظی میان طرفین را شدت بخشید. به‌گونه‌ای که مقامات روسی به‌ویژه پوتین جنگ تبلیغاتی را علیه ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور کلید زد و نهایتاً اداره مبارزه با تروریسم در سازمان امنیت روسیه، اسناد متعددی را درباره نقش ترکیه در حمایت از داعش منتشر کرد. روسیه همچنین تحریم‌های اقتصادی علیه ترکیه را به اجرا گذاشت که طبق گفته «محمد شمیشک» معاون نخست‌وزیر ترکیه این تحریم ممکن است آنکارا را از حدود 9 میلیارد دلار درآمد ارزی خود که 40 درصد از حجم روابط بازرگانی با روسیه می‌شود را محروم کند.
تنش‌زایی ترکیه در سقوط جنگند روسی
در این زمینه برخی هدف از سرنگونی جنگنده روس را سوق دادن روسیه به رویارویی با ناتو دانسته و برخی دیگر هدف ترکیه را تأمین امنیت برای گروه‌های تروریستی موردحمایت این کشور می‌دانند، اما آنچه واضح است در عرصه میدانی پاسخ روسیه با تشدید عملیات و افزایش گستره آن همراه بود که شکست راهبردی برای جبهه غربی ارزیابی می‌شود. درواقع سقوط جنگنده روسی و به‌تبع آن تشدید منازعه روسیه و ترکیه چند نتيجه راهبردی داشته است:
– نزديكي راهبردي بیشتر روسيه با جمهوری اسلامی ايران
– تقویت انگیزه روسیه در حمایت از نظام اسد و تشدید عملیات نظامی در سوریه بر ضد تروریست‌ها
– تشدید بحران در آستانه تلاش‌های دیپلماتیک و فاصله میان مواضع غرب با ترکیه و عربستان
با شدت گرفتن این بحران ترکیه با ادعای ارتباط روسیه با حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، نیروهای نظامی خود را بدون هماهنگی با دولت مرکزی بغداد به پایگاهی در شمال شرق موصل گسیل داشت. این اقدام ترکیه تیرگی روابط آنکارا را با کشورهای متحد بغداد نیز به دنبال داشته است. این اقدام ترکیه، تنش میان تهران و آنکارا را نیز تشدید کرد. بر همین اساس «چاووش اوغلو» وزیر امور خارجه ترکیه با متهم کردن تهران به اتخاذ سیاست‌های طایفه‌ای گفت: «کشورهای همسایه می‌خواهند از آب گل‌آلود ماهی بگیرند و بحران را تشدید کنند.» اردوغان نیز پس از گسترش انتقادات درباره خرید نفت داعش توسط ترکیه اخیراً ادعا کرد که به رئیس‌جمهوری ایران هشدار داده چنانچه به موضوع خرید نفت داعش در ترکیه بپردازد، ایران هزینه‌های آن را خواهد پرداخت. البته این مواضع نسنجیده ترکیه با انتقاد سخنگوی وزارت خارجه ایران همراه شد که در واکنش به اظهارات رئیس‌جمهوری ترکیه از مقامات این کشور خواست اصول نزاکت و احترام متقابل را رعایت کنند و از ماجراجویی در اتخاذ مواضع سیاسی بپرهیزند.
ارزیابی ایران در تنش روسیه- ترکیه
واضح است مواضع جمهوری اسلامی ایران در مسائل منطقه‌ای به‌ویژه پس از آغاز بحران در سوریه به‌شدت با ترکیه فاصله داشته است. محور اصلی سیاست منطقه‌ای ایران حمایت از جبهه مقاومت و جهت‌گیری ضد صهیونیستی آن است. بر همین اساس ایران، بحران سوریه و عراق را حرکتی راهبردی برای تضعیف محور مقاومت و قطع اتصال ژئوپلیتیک این محور تا سواحل مدیترانه ارزیابی کرد. لذا حمایت از نظام سوریه به شکل جدی در دستور کار ایران قرار گرفت و البته این سیاست با همراهی روسیه نیز مواجه شد؛ بنابراین علیرغم روابط نزدیک ایران و ترکیه از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، اما بحران سوریه باعث گردیده تنش در روابط دو کشور گسترش یابد.
به‌هرحال اینک آنچه مطلوب جمهوری اسلامی ایران است اینکه:
اولاً؛ بایستی عملیات نظامی روسیه در سوریه گسترش یابد تا توان دولت سوریه در آغاز روند سیاسی افزایش یابد.
ثانیاً؛ جبهه‌ای از کشورهای حامی دولت سوریه در نشست‌های بین‌المللی در برابر جبهه عربی– غربی ایجاد نماید.
ثالثاً؛ طرف‌های غربی را به این نقطه برساند که صلح و ثبات و آغاز روند سیاسی در سوریه بدون حضور اسد امکان‌پذیر نیست.
با توجه به این شرایط بحران سازی ترکیه در برابر روسیه، به‌ویژه که از سوی مجامع غربی نیز مورد نکوهش قرار گرفت برای جمهوری اسلامی ایران مطلوب ارزیابی می‌شود. چراکه روسیه را در تداوم مسیری که انتخاب کرده بود مصمم‌تر کرد؛ اما از سوی دیگر این تلقی راهبردی در تهران وجود دارد که نبایستی روابط سیاسی و اقتصادی با ترکیه را دچار چالش کرد. – ترکیه با 13.7 میلیارد دلار مبادله در سال 2014، یک شریک تجاری مهم برای جمهوری اسلامی ایران است.- شاید به این دلیل که همواره این تصور وجود داشته که باید ترکیه را از محور افراطی عربستان و قطر خارج کرد.
بنابراین 3 گزینه مقابل جمهوری اسلامی در مواجهه با این موضوع وجود دارد:
– انفعال و عدم ورود به این بحران
– حمایت از روسیه و افزایش تنش با ترکیه
– میانجی‌گری میان ترکیه و روسیه با حفظ مواضع
گزینه‌های پیش روی ایران
انفعال جمهوری اسلامی ایران و عدم ورود به تنش در روابط مسکو و آنکارا، اساساً امکان‌پذیر نیست. چه اینکه محمل این تنش موضوع سوریه و مبارزه با داعش بوده است که بی‌تردید با منافع راهبردی ایران مرتبط خواهد بود. از طرفی انفعال جمهوری اسلامی ایران، انتقال این پیام به روسیه خواهد بود که جمهوری اسلامی نمی‌تواند یک شریک راهبردی برای این کشور محسوب شود، آن‌هم درحالی‌که گفته می‌شود با روند رو به رشد روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی طرفین در حال رسیدن به یک پیوند راهبردی هستند.
حمایت از روسیه و افزایش تنش با ترکیه نیز هرچند می‌تواند تا حدی نقش ترکیه را در مورد سوریه کاهش دهد، اما از طرف دیگر منجر به اتخاذ سیاست‌های افراطی‌تر از سوی ترکیه می‌شود. به‌ویژه اینکه ملک سلمان پادشاه عربستان در دیداری که هفته گذشته با مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق داشته است، خواستار حمایت جهان اسلام و عرب از ترکیه شده است تا این کشور احساس تنهایی –در برابر ایران و روسیه- نکند. لذا اتخاذ مواضع تند علیه ترکیه نمی‌تواند در کوتاه‌مدت و حتی بلندمدت به سود جمهوری اسلامی باشد. بالاخره هر دو کشور با الگوهایی از اسلام سیاسی اداره می‌شوند که می‌تواند زمینه اشتراک مواضع آنان را در پی داشته باشد. از سوی دیگر یکی از اهداف راهبردی جمهوری اسلامی ایجاد شکاف میان ترکیه و جناح مرتجع عربی است که بایستی به شکل بلندمدت در دستور کار باشد.
گزینه سوم جمهوری اسلامی در مواجهه با بحران میان روسیه و ترکیه ایفای نقش میانجی‌گری ایران است. درواقع آنچه با اهداف راهبردی جمهوری اسلامی در منطقه و به‌ویژه سوریه سازگاری دارد، بازگشت رابطه مسکو- آنکارا به حالت عادی و تخفیف مواضع ترکیه در مورد سوریه است. لذا در شرایطی که این بحران منجر به تضعیف نقش ترکیه شده است و خواست‌های میدانی ایران در سوریه را محقق کرده است، به نظر نمی‌رسد تداوم آن به سود جمهوری اسلامی ایران باشد. این بحران تاکنون فرصت‌های خود برای ایران را پدید آورده است و لذا به نظر می‌رسد تداوم آن همراه با تهدیداتی باشد. از طرفی ایفای نقش میانجی ضمن افزایش سطح توان دیپلماتیک جمهوری اسلامی به ایفای نقش بهتر ایران در معادلات منطقه‌ای کمک می‌کند.
جمع‌بندی
در یادداشت تلاش گردید تا وجوه بحران پیش‌آمده در روابط روسیه و ترکیه براثر هدف‌قراردادن جنگنده سوخوی روسی در مرزهای سوریه موردبررسی قرار گیرد. این بحران با توجه به تحریم‌های روسیه علیه ترکیه و گسترش انتقادات از این کشور بابت حمایت از گروه‌های تروریستی و خرید نفت از داعش، به‌شدت جایگاه ترکیه را تضعیف کرده است. در این شرایط با توجه به گسترش عملیات نظامی روسیه در سوریه، به نظر می‌رسد بحران کنونی فرصت‌های مناسبی را برای جمهوری اسلامی به همراه آورده است؛ اما به نظر می‌رسد تداوم این بحران با توجه به اتخاذ مواضع تند از سوی ترکیه، تهدیداتی را در پی داشته باشد. لذا کنش ایران مبتنی بر میانجی‌گری میان روسیه و ترکیه می‌تواند به‌عنوان رویکردی فرصت ساز در دستور کار دستگاه دیپلماسی قرار گیرد.
