مقدمه
دهم ذیحجهالحرام سال 1436 هجری قمری برابر با دوم مهرماه 1394 شمسی در روز عید قربان در سرزمین مِنا در شهر مکه معظمه، حادثه عظیمی رخ داد و بيش از 6 هزار مسلمان در لباس احرام بر اثر سوء مدیریت مسئولین عربستانی جان باختند. همچنین در این حادثه بیش از 400 نفر از حجاج ایرانی جان خود را از دست دادند. البته این چندمین حادثه در حج امسال بود. واقعه سقوط جرثقیل و جان باختن بیش از یکصد زائر، آتش‌سوزی در چادر زائران برخی کشورها، محبوس شدن حجاج در قطار و حوادث ریز و درشت دیگر همگی حاکی از بی‌تدبیری و بی‌کفایتی مسئولین عربستان سعودی در اداره امور حج است. اين حادثه هم در آغاز و هم در فرآيند مديريت آن داراي ابهامات و پرسش‌هاي زيادي است؛ همانگونه كه مقام معظم رهبري در جلسه درس خارج فقه خود (5/7/94) متذكر شدند: «دنياي اسلام در اين خصوص سؤالات زيادي دارد که مقامات سعودی به جاي فرافکنی كردن و متهم كردن ديگران در اين زمينه، باید به آنها پاسخ دهند.» علاوه بر اين، روايت شاهدان عيني در خصوص سوءمديريت مقامات عربستاني در اين حادثه نیز حاوي سؤالات و پرسش‌هاي زيادي است که مقامات سعودی تا به‌حال از پاسخ دادن به آنها طفره رفتهاند. با توجه به اين موضوع، نوشتار حاضر به بررسي برخي از مهم‌ترين ابهامات و پرسش‌هاي فاجعه منا مي‌پردازد كه بسياري از نشانه‌هاي تعمّدي بودن ابعاد حادثه خصوصاً در فرآيند مدیریت آن را اثبات مي‌كند.
1- ابهامات و پرسش‌هاي بي‌پاسخ فاجعه منا
در حالی که مقامات سعودی از همان ابتدا درصدد کتمان فاجعه منا و عادی نشان دادن آن با استفاده از روش‌های مختلف بودند، اما با افزایش تعداد قربانیان و کشف اجساد جدید، آنها دیگر قادر به کتمان ماجرا نبودند و وقتی با واکنش‌های جهانی (چه در دنیای اسلام و چه در سایر کشورها) مواجه شدند، راه دیگری انتخاب کردند و آن، مقصر جلوه دادن حجاج از جمله حجاج ايراني در بروز حادثه بود. اما به مرور زمان و با روايت حجاج كشورهاي مختلف در خصوص ابعاد این حادثه و نیز وقوع كارشكني‌هاي مقامات سعودي در خصوص تعيين و تكليف نهایی قربانيان، روزبه‌روز بر ابعاد پرسش‌ها و ابهامات فاجعه افزوده شده و سعودی‌ها نیز به جای پاسخ دادن به اين ابهامات، طفره رفته و نوعي فرار به جلو را در پيش گرفته‌اند. در ذیل به برخی از ابهامات و سؤالاتی که راجع‌به فاجعه منا و اقدامات مأموران سعودي در این خصوص، وجود دارد اشاره میکنیم:
1- چرا با گذشت چندین ساعت از وقوع حادثه هنوز خبری از رسیدن نیروهای امدادی سعودی‌ها به محل حادثه نبود؟ اگر این فرض را هم در نظر بگیریم که در زمان وقوع حادثه هیچ نیروی امدادی هم در سرزمین منا حضور نداشته است (كه این هم غير قابل تصور است) نخستین شهر با سرزمین منا که مکه مکرمه است، در فاصله حدوداً 6 کیلومتری منا قرار دارد و اگر قرار بود نیروهای امدادی این مسیر را پیاده هم طی کنند، خیلی زودتر به محل حادثه می‌رسیدند.
2- جدای از اینکه چرا سعودی‌ها در متمرکزترین و متراکم‌ترین مرحله انجام مناسک حج در منا، از نیروهای بي‌تجربه استفاده کرده‌اند، به گفته شاهدان عینی حادثه، تمام مسیرهای حرکت زائران، دارای راه‌های خروج اضطراری بود اما این راه‌ها به دلایلی نامعلوم با زنجیر بسته شده بودند؛ هدف سعودی‌ها از بستن راه‌های خروج اضطراری چه بود؟
3- سعودی‌ها ادعا كردند کمتر از 800 نفر در این ماجرا کشته شده‌اند. اما بعد از مدت كوتاهي سایت رسمي وزارت بهداشت عربستان، مرگ 4173 را گزارش كرد (که البته سريع آن را از روی سایت‌شان برداشتند.) اگر واقعاً کشته شده‌ها زیر 800 نفر بودند، می‌شد ظرف مدت 24 ساعت- و در شرایط بحرانی 48 ساعت- تکلیف این تعداد را مشخص کرد، نه این که بعد از روزهای متمادی، هنوز تکلیف اجساد معلوم نباشد! آیا شناسایی 800 جنازه که بسیاری‌شان کارت شناسایی بر گردن دارند و مسئولان همه‌ی کاروان‌ها نیز دنبالشان هستند، این قدر زمان‌بر است؟
4- تصاویر منتشر شده مربوط به بعد از ورود تیم‌های امدادی حاکی از استفاده محدود از وسایل تهویه هوا و خنک‌کننده است که هر چند خاموش بودند اما سؤال اصلی این است که اگر واقعاً سعودی‌ها چنین امکاناتی در اختیار داشتند، چرا با آگاهي به اینکه چنین جمعیت متراکمی هر ساله در این مناسک حضور می‌یابند، این امکانات را در طول مسیر مستقر نکردند؟
5- تیم‌های امدادی و پزشکی ایرانی از همان ساعات اولیه وقوع این فاجعه، برای کمک به حال مجروحان اين حادثه و پس از آن در بیمارستان‌های سعودی حاضر شدند تا نه تنها به حجاج ایرانی بلکه تا حد امکان به مجروحان سایر کشورها نیز خدمت‌رسانی کنند اما با ممانعت مسئولان سعودی مواجه شدند. یک راننده ایرانی آمبولانس در این زمینه می‌گوید: «به سرعت راهی محل حادثه شدیم ولی نیروهای امنیتی مانع شدند. گویا می‌خواستند با محاصره منطقه، ابعاد فاجعه را پنهان کنند.» واقعاً اگر در خوش‌بینانه‌ترین حالت هم این ممانعت را سناریویی از پیش تعیین شده ندانیم، باید پرسید، چرا آنها از پذیرش کمک بی‌منت نیروهای ایرانی به مجروحان که قطعاً بار سنگینی از دوش سعودی‌ها برمی‌داشت خودداری کردند؟
6- سهل‌انگاري و بی‌تفاوتی مأموران سعودي در برخورد با اين فاجعه هم به گفته شاهدان عینی و هم به شواهد فيلم‌ها و تصاوير موجود، مسلّم و محرز است؛ تا جایی که مأموران در حالی مشغول نوشیدن آب هستند که بسياري از زائران در کنار آنها روی زمین افتاده بودند و شاید یک قطره آبی که می‌نوشیدند، جان یک نفر حاجی را نجات می‌داد.
7- مأموران سعودي در ادامه، اقدام به جمع‌آوری اجساد و انتقال آنها به کامیون‌‌ها کرده‌اند و آن‌طور که برخی شاهدان اعلام کرده‌اند، برخی از افراد بي‌هوش بودند که به وسیله سعودی‌ها به کامیون‌های حمل جسد منتقل شدند. یکی از مجروحان می‌گوید: «بعد از چند ساعت که با بدن‌های برهنه زیر آفتاب شدید صحرا بودیم، نیروهای امنیتی وارد شدند و به هوای این که ما مرده‌ایم، با چکمه از روی ما رد می‌شدند و همه را چه مرده چه بي‌هوش به كاميون منتقل مي‌كردند.» با این اوصاف، این سؤال مطرح می‌شود چرا برخلاف مرحله حضور كه مأموران سعودي باید عجله می‌کردند در اين مرحله (مرحله تفکیک) با عجله اقدام به جمع‌آوری اجساد کردند و مجروحان و جان‌باختگان را از هم تفکیک نكردند؟
8- دستور مسئولان سعودی مبنی بر جمع‌آوری دوربین‌های مداربسته در محل وقوع فاجعه منا نيز بر عمق شائبه‌ها در خصوص ماهیت اين حادثه مي‌افزايد. وقتی این موضوع را در کنار اقدام برخی مأموران سعودی‌ها در جمع‌آوری و ضبط برخی تلفن‌های همراه افراد قرار می‌دهیم، این ذهنیت شکل می‌گیرد که سعودی‌ها چه واهمه‌ای از فیلم‌های ضبط شده مربوط به این فاجعه دارند؟ اكثر شاهدان عيني مي‌گويند مأموران سعودي دوربين و موبايل كساني كه اقدام به فيلم‌برداري مي‌كردند را ضبط و حتي برخي از آنها را بازداشت مي‌كردند.
9- دفن فوری و جمعی اجساد ناشناخته حاجي نیز پُرشائبه و ابهام‌برانگيز است؛ دفن حدود 1700 نفر حاجي از كشورهاي مختلف بدون تعيين تكليف هويت آنها نشان مي‌دهد كه سعودي‌ها سعي مي‌كنند به سرعت بسياري از حقايق فاجعه منا را پاك كنند.
این موارد بخشی از ابهامات و سؤالاتی است که ذهن ایرانیان و مردم سایر کشورهایی را که اتباع خود را در این فاجعه از دست داده‌اند، با خود درگیر کرده است و شواهد نشان‌دهنده این است که در روزهای آینده، هم بر تعداد این ابهامات افزوده می‌شود و هم شاید پاسخ عمده آنها مؤید بی‌کفایتی، قصور و شاید تعمد سعودی‌ها در بروز این فاجعه باشد.
2- پاسخ مقامات سعودي نسبت به ابهامات فاجعه منا
مقامات عربستان نه تنها از پاسخ دادن به این ابهامات و پرسش‌ها طفره رفتهاند بلکه از پذیرش مسئولیت این واقعه نیز شانه خالی کرده و قضا و قدر را عامل این فاجعه عظیم دانستهاند. امری که اولاً، فرار به جلو بوده و ثانیاً، در اندیشه‌های اهل‌سنت، مسئله قضا و قدر برای جلوگیری از تحمیل شدن اراده‌های مردم دارای جایگاهی ویژه است. مقامات سعودی به گونه‌ای واکنش نشان می‌دهند که بهترین صفت معادل آن، «عذر بدتر از گناه» است؛ «سلمان» پادشاه عربستان، انگشت اتهام را به سمت «دست‌های پشت پرده» گرفت و گفت که آنها می‌خواهند با این مسئله (واقعه منا) بازی کنند. سلمان که یک رژیم پوسیده و بی‌کفایت را رهبری می‌کند، مدعی شد که وی به همراه خاندانش، خود را برای خدمت به زائران «نذر» کرده‌اند. اما، «خالد الفالح» وزیر بهداشت عربستان، گناه را به گردن حجاج مظلوم متوفی انداخت و مدعی شد بی‌توجهی حجاج علت این حادثه بوده است. سرتیپ «منصور الترکی» سخنگوی وزارت کشور عربستان نیز مسئولیت حادثه را بر عهده زائران و گرمای هوا دانست. الترکی گفت: «حرکت کردن بعضی از حجاج در مسیر معکوس و برخورد دو گروه از حجاج در یک تقاطع علت ازدحام جمعیت و حادثه صحرای منا بود که بدون شک گرمای هوا و خستگی حجاج اوضاع را بدتر کرد.» وی افزود: «صحرای منا از نظر شرعی محدوده مشخصی دارد و نمیتوان آن را گسترش داد و به همین علت خیابانها در آن باریک است.» از طرفی دیگر، علمای وهابی سعودی در اقدامی فرار به جلو، تلاش کرده‌اند تا ایران را متهم کنند، ولی حاصل این همه ابتکار آنها، مشتی ادعاهای بی‌ربط بوده است که هر شنونده‌ای را به خنده وا می‌دارد. «صالح بن محمد آل طالب» خطیب مسجدالحرام در خطبه‌های نماز جمعه مدعی شد: «ایران به دنبال سوءاستفاده از حادثه منا برای تخریب چهره عربستان است.»
3- چرایی طفره رفتن و عدم پذیرش مسئولیت فاجعه منا توسط مقامات عربستان سعودی
شاید اولین دلیلی که باعث گردید تا عربستان سعودی از پذیرش واقعیت تلخ منا طفره رود، این باشد که با پذیرش این مسئولیت اذعان به عدم صلاحیت خویش در امور حج کرده و با روشن شدن این موضوع بسیاری از کشورهای اسلامی طرح مدیریت دسته‌جمعی حج را مطرح میکنند و این لطمهای بزرگ به آبروی عربستان وارد خواهد کرد و این موضوع برای آلسعود قابل قبول نیست؛ چراکه مقامات عربستانی سیادت و سروری خود بر جهان اسلام را مرهون مدیریت حرمین شریفین میدانند. از سوی دیگر مقامات سعودی سعی دارند با فرافکنی، بخشی از مسئولیت این حادثه عظیم را متوجه دیگر کشورهای اسلامی از جمله ایران نمایند تا جایی که برخی خبرگزاریها، افزایش تنش بین ایران و عربستان بر سر فاجعه منا و حضور نظامی روسیه در سوریه را نشانههایی از بروز درگیریهای گستردهتر جهانی میدانند. همچنین عربستان سعودی با عدم ذکر تعداد واقعی جان‌باختگان سعی دارد تا اولاً، از جریحه‌دار شدن احساسات مسلمانان جهان جلوگیری نماید و ثانیاً، وقوع این‌گونه حوادث را عادی جلوه داده و بیان دارد که بالاخره از بین بیش از دو میلیون زائر ممکن است تعدادی نیز جان خود را از دست بدهند.
نتیجهگیری
فاجعه منا داراي ابهامات و پرسش‌هاي زيادي است که مقامات سعودی به جای پاسخ‌گویی به آنها و پذیرفتن مسئولیت در این زمینه، فرافکنی میکنند، به قضا و قدر متوسل میشوند و یا ديگران را در این خصوص مقصر نشان می‌دهند. این ابهامات و پرسش‌ها پذیرش سهوی بودن فاجعه منا را بسیار سخت جلوه میدهد، اما حتی اگر سهوی بودن این فاجعه را در آغاز آن بپذیریم، بیتردید مدیریت ضعیف عربستان سعودی باعث گردید تا تعداد جان‌باختگان بیش از حد انتظار باشد و خانواده‌های بسیاری را داغدار نماید. به هر حال، برای روشن شدن این ابهامات و ابعاد فاجعه منا همانطور که مقام معظم رهبری بیان فرمودند بایستی کمیته‌ای حقیقتیاب هم از طرف ایران و هم از سوی کشورهای اسلامی تشکیل شود و به دور از هیاهوهای سیاسی و فرافکنی‌های سعودی‌ها این واقعه را بررسی و ابعاد مختلف آن را آشکار نمایند.
