اندیشکده راهبردی تبیین – در مباحث مربوط به کنترل تسلیحات، کره شمالی یک استثناست، هم از این رو که به هیچ‌یک از رژیم‌های کنترل تسلیحات پایبند نیست و هم از این حیث که به هیچ‌یک از مذاکرات بین‌المللی که بین این کشور و اطراف دیگر مذاکرات بین‌المللی برای خاتمه پرونده این کشور وجود داشته است، متعهد نبوده است (همان‌طور که جلوتر اشاره می‌شود، اطراف غربی نیز به تعهدات خود در قبال کره شمالی پایبند نبوده‌اند). لذا مقایسه ایران و کره شمالی، از اساس مقایسه‌ای نادرست است. در اینجا تلاش خواهیم کرد ابتدا تاریخچه‌ای گذرا از اتفاقات هسته‌ای این کشور و نتایجی که این اتفاقات به بار آورده، ذکر کنیم و به سراغ تفاوت‌های بین دو کشور هم به لحاظ ساختاری و هم ملی برویم.

تاریخچه پرونده هسته‌ای کره شمالی

هسته‌ای شدن کره شمالی در یک فرآیند شش دهه‌ای صورت گرفته است که به‌صورت گذرا برخی از مهم‌ترین اتفاقات آن در زیر بررسی شده است:

جدول برگرفته از منابع متعدد (منابع 17 تا 21 در قسمت پی‌نوشت‌ها)

نگاهی به تفاوت‌های مدل کره شمالی و ایران

در این قسمت تلاش می‌کنیم برخی تفاوت‌های مورد ایران و مورد کره را- هم با زاویه تحلیل تعیین‌کنندگی محیط بین‌الملل بر رفتار هر دو دولت و هم از زاویه ویژگی‌های متفاوت دو دولت در تصمیم‌گیری- مورد بررسی قرار دهیم.

1- ظرفیت تسلیحاتی کره در مقابل صنعت صلح‌آمیز ایران

پیونگ‌یانگ، تأسیسات جداسازی پلوتونیوم در مجتمع یانگبیون را در اختیار دارد و تنها در سال 2010 بین 24 تا 42 کیلوگرم پلوتونیوم که توان تولید 4 تا 8 بمب را داراست، در اختیار داشت، درحالی‌که تهران، «در حال ساخت» راکتور آب‌سنگین اراک است و بنابراین پسماندی که بتوان پلوتونیوم را از آن جداسازی نماید، ندارد. همچنین در پی دستیابی به فناوری و ایجاد تأسیسات جداسازی پلوتونیوم نیست.

پیونگ‌یانگ سه آزمایش موفق هسته‌ای انجام داده است، در سال 2006 آزمایش هسته‌ای که قابلیت از بین بردن 56860 انسان را داشت، در سال 2009، آزمایشی پلوتونیومی با حجم موادی معادل 6.7 کیلوتن که قابلیت از بین بردن 129530 انسان را داشت و در سال 2013 آزمایشی با قدرت 7 کیلوتن را تجربه کرده است (بمب اتمی منفجر شده در هیروشیما قریب به 20 کیلوتن قدرت داشت). درحالی‌که تهران، هیچ‌گاه به مرحله گریز هسته‌ای (نه مطابق با استراتژی امنیتی خود و نه بر مبنای نظریه امنیتی نخبگانش؛ از جمله فتوای رهبر انقلاب) نزدیک نشده است و طبعاً از چنین قابلیتی برخوردار نبوده و نیست.

2- موقعیت ژئوپلیتیک و دکترین نظامی دو کشور

پیونگ‌یانگ از موشک‌های بالستیک با برد بالا برخوردار است، در شبه‌جزیره کره با همسایه جنوبی خود، منازعات ژئوپلیتیک خصمانه در قالب «فرهنگ آنارشیک هابزی» دارد و به‌راحتی می‌تواند به آستانه تخریب هسته‌ای نزدیک شود، درحالی‌که (حتی بدترین سناریوهای ممکن سیاستمداران غربی نیز) چنین برداشتی نسبت به رویکرد سیاست خارجی ایران در مواجهه با همسایگان و ژئوپلیتیک منطقه‌ای ندارند.

رفتار کره شمالی در چارچوب استراتژی «ویرانی قطعی متقابل (Mutual Assured Destruction)» تعریف می‌شود؛ این استراتژی رسیدن به صلح و امنیت بین‌المللی با بهره‌گیری از بیشترین توان تخریب طرف مقابل عملی می‌شود. درحالی‌که ایران در تجربه جنگ با عراق اثبات کرده که دکترین بازدارندگی متعارف مؤثرتر است. این، گزاره‌ای است که نه‌تنها از سوی تصمیم‌سازان این کشور، بلکه توسط اندیشکده‌های غربی نیز ذکر شده است.

3- تعیین‌کنندگی بازیگران منطقه‌ای و قدرت‌های بزرگ در منازعه کره

شبه‌جزیره کره از دیرباز متأثر از بازیگران منطقه‌ای و قدرت‌های بزرگ بوده است. بعد از جنگ دوم جهانی و شکست ژاپن، بود که ساختار نظام منطقه‌ای و بین‌المللی عامل تعیین‌کننده سیاست‌های ملی دو همسایه شمالی و جنوبی بوده است. از همان ابتدا بخش شمالی با شوروی و بخش جنوبی با آمریکا، پیوند یافت، به‌گونه‌ای که هیچ‌یک از دو ابرقدرت تا مدت‌ها اجازه ورود این دو کشور را به سازمان ملل متحد ندادند و تنها در هفده سپتامبر 1991 بود که این دو کشور به عضویت ملل متحد درآمدند. سیاست هر دو کشور نوعی موازنه مثبت بود به‌گونه‌ای به‌راحتی می‌توان ادعا کرد «شبه‌جزیره کره» بیشترین تأثیر را در منطقه شرق آسیا از تحولات بعد جنگ سرد و فروپاشی شوروی پذیرفت. بعد از جنگ سرد و از بین رفتن شوروی به‌عنوان متحد فرامنطقه‌ای کره شمالی، پیونگ‌یانگ سیاست دنباله‌روی (Bandwagoning) چین را پیش گرفت و همان‌طور که در سیر تاریخی پرونده این کشور مشهود است هرازگاهی برخلاف تصمیمات خود و صرفاً بنا به تصمیمات چین وارد مذاکرات بین‌المللی مربوط به خلع سلاح در شبه‌جزیره می‌شود.

درحالی‌که ساختار قدرت و تصمیم‌گیری در ایران کمتر تحت تأثیر بازیگران فرامنطقه‌ای قرار گرفته است. سیاست خارجی ایران بیشتر به «موازنه منفی» نزدیک‌تر است تا دنباله‌روی. هم ازاین‌رو تعامل با بیرون با اتکا به ظرفیت‌های درونی پی گرفته می‌شود.

4- استراتژی تحریم و سیاست‌های دو کشور

کره شمالی هرازگاهی به دلیل شرایط داخلی اسفناک که جمعیت 25 میلیون نفری این کشور را درگیر کرده است، روی به مذاکره آورده و تلاش می‌کند با تعطیلی موقت تأسیسات هسته‌ای خود، این مشکل را برطرف کند. درحالی‌که سیاست تحریم بر رفتار ایران در مسئله هسته‌ای «تأثیر تعیین‌کننده‌ای» نداشت و این موضوع را از پیگیری سخنان مقامات غربی، آمریکایی و حتی رژیم صهیونیستی می‌توان تأیید کرد. برای مثال به چند مورد اشاره می‌کنیم. جان بولتون: «تحریم‌ها، گام‌های هسته‌ای ایران را متوقف نکرده است.»[1] نتانیاهو: «تحریم‌ها تأثیر کافی بر برنامه هسته‌ای ایران نداشته است.»[2] وزیر امور خارجه روسیه در سال 2012: «تحریم‌ها اساساً سیاستی اشتباه است و ایران را به تداوم سیاست‌هایش تشویق می‌کند.»[3] رئیس‌جمهور آمریکا: «تحریم‌های جدید منجر به شکست دیپلماسی خواهد شد.»[4] آدام سوزین، مشاور وزارت خزانه‌داری آمریکا: «علی‌رغم تحریم‌ها ایران راه‌هایی برای دور زدن آن‌ها پیدا می‌کند.»[5]

5- کره شمالی تحت هیچ رژیم کنترل تسلیحات نیست ولی ایران هنوز عضو NPT است

کره شمالی تحت هیچ‌یک از رژیم‌های کنترل تسلیحات ملل متحد نیست و حتی در سال 1993 از «معاهده منع گسترش سلاح هسته‌ای» موسوم به NPT خارج شد، درحالی‌که ایران در بهترین شرایطی که امکان خروج از این معاهده را داشت یعنی در دهه 1990، به این معاهده پایبند ماند و همین خود حکایت از صلح‌آمیز بودن روند هسته‌ای شدن ایران دارد و فرض بر این است که فرآیند ارجاع پرونده ایران از آژانس به شورای حکام و از شورای حکام آژانس به شورای امنیت ملل متحد در سال 2006 غیرقانونی بوده است. آژانس نیز در گزارش‌های مکرر خود اذعان داشته که ایران هیچ‌گاه از برنامه صلح‌آمیز به سمت اهداف نظامی منحرف نشده است. [6] و [7] و [8] و [9] و [10] و [11] و [12] و [13] و [14] و [15] و [16] آژانس در گزارش‌های خود صرفاً ذکر می‌کند که «از آن‌چه از آن اطلاعی ندارد، اطمینان ندارد». که همین موضوع بعداً تبدیل به مناقشه «ابعاد احتمالی نظامی (PMD)» شد.

6- تجربه توافقات پی‌درپی شکست‌خورده کره

کره، موافقت‌نامه‌های متعددی با کشورهای طرف مقابل (موسوم به گروه 6 جانبه؛ که خود نیز عضو آن است) منعقد کرده است. وجه مشترک تمام این موافقت‌نامه‌ها نیز این است که همه به مرحله امضا رسیده، اما به دلیل نقض بند یا بندهایی توسط طرفین، هیچ‌یک به مرحله اجرای نهایی نرسیده، این در حالی است که بین ایران و کشورهای E3+3 قبل از «برنامه جامع اقدام مشترک» صرفاً چند اعلامیه و بیانیه وجود دارد که در این خصوص که این بیانیه‌ها توسط ایران نقض نشده‌اند، اجماع وجود دارد؛ بنابراین فضای موجود در روابط اطراف «مذاکرات هسته‌ای کره» نسبت به توافق احتمالی توأم با حسن نیت نیست. به دلیل اهمیت این موضوع برخی موافقت‌نامه‌های موجود در گروه 6 جانبه بررسی می‌شود.

نخست: «بیانیه مشترک شمال – جنوب در هسته‌ای زدودن شبه‌جزیره کره (South-North Joint Declaration on the Denuclearization of the Korean Peninsula)»

در 31 دسامبر 1991 دو کره بیانیه فوق را امضا کردند. تحت این بیانیه، هر دو کشور با «آزمایش، ساخت، تولید، دریافت، داشتن، انباشت، گسترش و یا استفاده از سلاح‌های هسته‌ای» یا «داشتن تأسیسات بازفرآوری هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم» مخالفت کردند. آن‌ها همچنین با بازرسی‌های متقابل برای راستی‌آزمایی موافقت کردند.[17]

نتیجه: درخواست بازرسی از اماکن نظامی توسط آژانس، عدم تمکین کره، ارسال موضوع به شورای امنیت و «اعلام» خروج از ان‌پی‌تی.

دوم: «چارچوب توافق شده (Agreed Framework)»

دیگر توافق موجود بین دو طرف، در 12 اوت 1994 ابتدا تحت عنوان «اعلامیه توافق شده (agreed statement)» بین کره شمالی و آمریکا امضا و در 21 اکتبر همین سال در ژنو با عنوان «چارچوب توافق شده» پذیرفته شد که روند سه مرحله‌ای را برای حذف برنامه تسلیحات هسته‌ای کره شمالی طراحی کرد.

تعهدات آمریکا: به کره شمالی اطمینان داد که برای ساخت راکتورهای آب سبک به این کشور کمک کند و به سمت «عادی شدن» روابط اقتصادی و دیپلماتیک خود با کره شد.

تعهدات کره: این چارچوب، بر آن بود که برای حل‌وفصل نگرانی‌های آمریکا در خصوص راکتورهای تولید پلوتونیوم پیونگ‌یانگ و تأسیسات بازفرآوری یانگبیون، کره شمالی می‌بایست تأسیسات هسته‌ای خود را متوقف (freeze) و به‌تدریج حذف (eliminate) کند. کره شمالی همچنین برای این انطباق، مجوز «بازرسی‌های ویژه» را داد. همچنین با فرستادن 8 هزار عنصر سوخت راکتور هسته‌ای به یک کشور جهان سوم، موافقت کرد.[18]

نتیجه: طبیعی بود که به دلیل برابر بودن «نسبی» تعهدات طرفین، این چارچوب به مدت 9 سال بین طرفین پابرجا بود، هرچند طرفین نسبت به اقدامات اجرایی طرف مقابل رضایت نداشتند. آمریکا از عدم همکاری کره در بازرسی‌ها و کره از عدم ساخت راکتورهای آب‌سنگین. در ادامه رویکرد سخت‌گیرانه نومحافظه‌کاران آمریکایی نسبت به کره از سال 2001 به بعد، واشنگتن تعهدات خود را تعلیق و بعد از آن کره نیز توقف در بازفرآوری خود را خاتمه داد و بازرسان آژانس را اخراج کرد.

سوم: «بیانیه اصول (joint statement of principles)»

در 19 سپتامبر 2005 با مشارکت در گفت‌و‌گوهای شش‌جانبه، یک بیانیه مشترک اصول برای هدایت مذاکرات آینده توسط طرفین منتشر شد.

تعهدات کره: التزام به رها کردن همه تسلیحات اتمی و برنامه‌های هسته‌ای در حال ایجاد و در حال بازگشت خود در اولین فرصت بر اساس معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. همچنین این بیانیه، بر اساس بیانیه مشترک 1991 شبه‌جزیره کره که دو کره را از در اختیار داشتن غنی‌سازی اورانیوم و تأسیسات جداسازی پلوتونیوم منع می‌کرد، نظارت و اجرایی می‌شد. این بیانیه مشارکت‌کنندگان را به «هسته‌ای زدودن قابل‌رسیدگی شبه‌جزیره کره» متعهد می‌کرد.

تعهدات آمریکا: در این بیانیه واشنگتن تصدیق می‌کرد که هیچ قصدی برای حمله یا تهاجم به کره شمالی را نداشته باشد. این بیانیه می‌گوید که کره شمالی «اعلام کرده که محق به استفاده‌های صلح‌آمیز از انرژی اتمی است» و اینکه دیگر اعضا «احترام و موافقتشان را با این بحث و همچنین موضوع آب سبک پیونگ‌یانگ در زمان مناسب اعلام کنند».[19]

نتیجه: تعهدات طرفین در این بیانیه با هم برابر نبود و همان‌طور که پایگاه «موسسه کنترل تسلیحات» از تفاسیر متناقض دو طرف از متن صحبت می‌کند، «کره شمالی اصرار داشت که این بیانیه حق استفاده صلح‌آمیز از برنامه انرژی اتمی این کشور را به رسمیت بشناسد و سایر اعضا را به فراهم کردن راکتورهای آب سبک متعهد کند. هرچند ایالات‌متحده استدلال می‌کرد که کره شمالی نباید هیچ راکتور هسته‌ای دریافت کند.»[20] همین تفاسیر متناقض سبب شد که هیچ‌یک از طرفین به این بیانیه پایبند نباشد.

چهارم: امضای «برنامه عملی برای اجرای بیانیه مشترک (action plan)»

6 عضو مذاکرات در دور پنجم خود در 8 تا 13 فوریه 2007 با «برنامه عملی» گام‌های اولیه «برای اجرای بیانیه مشترک 19 سپتامبر 2005 مبنی بر هسته‌ای زدودن کره شمالی» موافقت کردند.

تعهدات کره: مطابق با این برنامه عملی، کره شمالی عملیات تأسیسات هسته‌ای خود را در یانگبیون را به ازای حمل‌ونقل 50 هزار تن نفت سنگین، در مدت 60 روز متوقف کند. پس از بسته شدن تأسیسات هسته‌ای کره در یانگبیون، پیونگ‌یانگ می‌بایستی اظهارنامه کاملی از «تمام برنامه‌های هسته‌ای» خود فراهم و «همه تأسیسات هسته‌ای» در حال انجام خود را در ازای 950 هزار تن نفت سنگین یا معادل آن غیرفعال کند.

تعهدات آمریکا: به‌منظور کمک به فراهم کردن انرژی مورد نیاز برای کره شمالی، ایالات‌متحده با شروع روند حذف کردن پیونگ‌یانگ از فهرست کشورهای حامی تروریسم موافقت کرد و برخی تحریم‌های بخش انرژی را متوقف کرد. همچنین این برنامه عملی پنج گروه کاری را برای «بحث و شکل‌دهی به برنامه‌های خاص» استقرار داد که مربوط می‌شدند به: «اقتصاد و همکاری انرژی، هسته‌ای زدودن، اجرای «سازوکار صلح و امنیت آسیای شمالی»، روابط کره شمالی با ایالات‌متحده و روابط کره شمالی با ژاپن.»[21]

نتیجه: طرفین توافق از پرتاب موشک کره به فضا استفاده کرده و خود را متعهد به توافق ندانستند و متعاقب آن کره بازرسان آژانس را اخراج کرد، مذاکرات 6 به ثمر ننشست و کره در سال 2009 اقدام به آزمایش هسته‌ای کرد.

ذکر موارد فوق به این دلیل بود که بیان شود؛ روابط 6 جانبه، توأم با نقض عهدهای مکرر و در فضایی به دور از حسن نیت انجام شده است. رویه‌ای که چندان نشانی از پایبندی به حقوق بین‌الملل ندارد. لزوم همکاری اطراف مذاکره به‌قدری اهمیت دارد که کنوانسیون وین حقوق معاهدات در ماده‌ی 18 خود در خصوص الزام کشورها به خودداری از لطمه زدن به هدف مذاکره اشعار می‌دارد.[22]

درحالی‌که جمهوری اسلامی ایران همواره به تمام معاهدات بین‌المللی خویش از جمله معاهده منع گسترش پایبند بوده است. ایران چه در بیانیه‌ی تهران اکتبر 2003، چه موافقت‌نامه بروکسل فوریه 2004، چه موافقت‌نامه پاریس نوامبر 2004، چه برنامه اقدام مشترک ژنو نوامبر 2013 و چه بیانیه لوزان آوریل 2015 رویه‌ای همگن را اتخاذ کرده است و آن پایبندی به تعهدات بین‌المللی خویش است.

فرجام سخن

ایران کشوری تأثیرگذار، دارای عقلانیت و بازیگری فعال و مؤثر در نظام بین‌الملل و قدرت منطقه‌ای تعیین‌کننده‌ای در غرب آسیا است که فاقد تسلیحات هسته‌ای است. از طرف دیگر کره شمالی، کشوری دارای تسلیحات هسته‌ای است که در هیچ کنوانسیون و رژیم کنترل تسلیحات مشارکتی ندارد و تحت شدیدترین تحریم‌های یک و چندجانبه است که مذاکرات فشرده و در عین حال ناموفقی نیز با کشورهای دیگر داشته است که سبب‌ساز ایجاد نگاه «هیچ تسلیحات هسته‌ای توسط کره» در طرف غربی و نگاه «برداشتن تمام تحریم‌های غرب» توسط کره شده است، لذا نزدیک کردن این منافع متعارض و حصول توافق امری نزدیک به واقعیت نیست. به همین دلایل است که مدل «مذاکره با ایران» برای کره شمالی قابل عملی شدن نیست.

رضا رحمتی /دانشجوی دکتری روابط بین الملل