17 آبان ماه گذشته ژنرال «فنگ فنگوئی» رئیس ستاد مشترک ارتش چین در رأس یک هیئت عالی‌رتبه نظامی راهی جیبوتی شد. رسانه‌های دولتی چین اخبار مربوط به این سفر و توافقات مرتبط به آن را با پنج روز تأخیر به‌صورت کاملاً خنثی منتشر کردند تا حساسیت کشورهای غربی و به‌خصوص آمریکا در این زمینه برانگیخته نشود گفته می‌شود این سفر در راستای توافق با دولت جیبوتی برای ایجاد پایگاه نظامی چین در شاخ آفریقا صورت گرفته است. این سفر و اخبار مربوط به تأسیس اولین پایگاه نظامی چین در شاخ آفریقا بار دیگر تحلیلگران بین‌المللی را در مقابل سؤالات و تردیدهای زیادی درباره نیات واقعی چین از این اقدام برانگیخته است چین طی سه دهه گذشته به‌سرعت از رأس قاعده هرم توزیع قدرت جهانی در حال نزدیک شدن به رأس هرم است. سؤال اساسی که ذهن‌ها را به خود مشغول کرده و ارتباط مستقیمی با حضور نظامی چین در شاخ آفریقا دارد این است که با ارتقای جایگاه چین در هرم قدرت جهانی این کشور چه نوع سیاستی را در قبال نظام بین‌الملل کنونی و به‌ویژه ایالات‌متحده که هم‌اکنون در رأس هرم قدرت جهانی قرار دارد در پیش خواهد گرفت؟

در این زمینه دو نظریه وجود دارد؛

1-    لیبرال‌ها معتقدند چین تاکنون از نظم لیبرال بین­المللی به رهبری آمریکا بهره برده و به دنبال این بوده است که به‌عنوان سواری کننده مجانی از منافع این نظم بدون اینکه خود را وارد منازعات و کشمکش‌ها کند بهره‌مند شود. درواقع اولویت توسعه اقتصادی، چین را به این تصمیم واداشته است. پکن می­خواهد که نظم فعلی حفظ شود اما همچنین می­خواهد که آمریکا به سایر کشورها ازجمله چین اجازه دهد که در فرایند اتخاذ تصمیمات مهم جهانی مشارکت بیشتری داشته باشند و صدای آن‌ها شنیده شود. چین برای مدرنیزاسیون و توسعه اقتصادی سریع خود از این نظم بهره­مند می­شود و توانایی این کشور در دستیابی به رشد سریع و پایدار اقتصادی منوط به حفظ صلح و ثبات در نظم کنونی آمریکایی است.

2-    در مقابل رئالیست‌های تهاجمی مثل مرشایمر معتقدند چین قدرت اقتصادی خود را به قدرت نظامی تبدیل کرده و درنهایت هژمونی ایالات‌متحده را به چالش خواهد کشید. اينكه چين كشوري مردم­سالار و به‌طور كامل ادغام‌شده در اقتصاد جهاني باشد، يا برعكس خودكامه و خودبسنده، تأثیر ناچيزي در سياست خارجي آن خواهد داشت، زيرا دموكراسي­ها هم به‌اندازه ديكتاتوري­ها به مسئله امنيت اهميت مي­دهند و تبدیل‌شدن به يك قدرت برتر و مسلط بهترين راه براي تضمين بقاي دولت­هاست كه كشور چين نيز از اين قاعده مستثني نيست. نه ایالات‌متحده و نه همسايگان چين هیچ‌کدام در مقابل افزايش روزافزون قدرت چين بيكار نمي­نشينند بلكه سعي در مهار چين و چه‌بسا سعي در تشكيل ائتلافي توازن بخش خواهند كرد.(1)

راهبرد نظامی چین

بازسازی توان نظامی همواره یکی از دغدغه­های اصلی چین در چند دهه گذشته بوده است یکی از بهترین گزارش­هایی که این گزاره را اثبات می­کند در گزارش «راهبُرد نظامی چین در مقابل آمریکا یک برداشت از منابع آشکار» که در سال 2001 منتشرشده و مربوط به دهه 1990 می­شود آمده است. بر اساس این گزارش و طبق اسناد نظامی متعلق به دولت چین دولتمردان این کشور برخورد نظامی با آمریکا را مفروض گرفته و راهبرد نظامی خود را برای دهه­های آینده طراحی کرده­اند که اساس و پایه آن در عبارت «شکست قوی توسط ضعیف» خلاصه شده است. بدین معنا که چینی­ها به‌خوبی می­دانند که به لحاظ نظامی در موضع ضعیف‌تری نسبت به آمریکا قرار دارند پس باید روی جنگ‌افزارها و شیوه‌های جنگ نامتقارنی سرمایه­گذاری کنند که در یک جنگ احتمالی با آمریکا بتوانند با تکیه بر این قابلیت­های کسب‌شده آمریکا را شکست دهند. سرمایه­گذاری گسترده روی ناوگان دریایی، جنگ­های سایبری و موشک­های برد کوتاه و برد متوسط و موشک­های ضد ماهواره بخشی از این راهبرد گسترده چین برای این رویارویی احتمالی بوده است. (2)

14 تحلیلگر اندیشکده آمریکایی «رند» نیز طی گزارش در سپتامبر 2015 در گزارشی 430 صفحه‌ای درباره راهبرد نظامی چین نوشتند: «ارتش جمهوری خلق چین در 2 دهه گذشته تنها ازلحاظ کمیت بالا بود؛ اما این کشور به‌سرعت در حال پر کردن شکاف‌های موجود است. ارتش چین قادر به چالش کشاندن آمریکا است و بر اساس ارزیابی‌ها نیروهای مسلح آمریکا در نبردی فرضی مقابل چین به‌طور قابل‌توجهی به دردسر خواهند شد. آمریکا نگران رشد سریع قابلیت‌های نظامی چین و فعالیت‌های آن‌ها است. وزارت دفاع آمریکا اعلام کرده است که پیشرفت‌های چین درزمینه فناوری باعث کاهش برتری فناوری نظامی آمریکا شده و همچنین بودجه دفاعی چین نیز افزایش 9.5 درصدی داشته است.»(3)

افزایش 9 درصدی بودجه نظامی چین که به گفته برخی کارشناسان مسائل نظامی بودجه نظامی واقعی بسیار بیش از این مقدار است این سؤال را در اذهان برجسته کرده که چین از این افزایش بودجه نظامی چه اهدافی دارد؟

پاسخ‌های احتمالی به این سؤال می‌تواند شامل موارد زیر باشد؛

1. چین به دنبال سیاست هژمون گرایی مثل آمریکا است و افزایش توان نظامی پیش‌نیاز بسط هژمونی چین در دهه‌های آینده در مناطق مختلف جهان ازجمله غرب آسیا و شاخ آفریقا خواهد بود.
2. راهبرد اصلی چین رشد شتابان اقتصادی است و برای تثبیت این رشد و محافظت از جریان آزاد و مطمئن انتقال انرژی به چین، این کشور باید از توان نظامی خود در این زمینه استفاده کند و در این راستا حضور نظامی چین در بیرون مرزهای خود و ایجاد پایگاه در غرب آسیا و شاخ آفریقا در نزدیکی تنگه هرمز، باب المندب و اقیانوس هند ضروری به نظر می‌رسد.

چرخش به آفریقا

منطق افزایش قدرت اقتصادی و انباشت ثروت بر اساس نظر رئالیست‌ها چین را به سمت خارج از مرزهای خود و جستجوی پایگاه‌های جدید برای نمایش قدرت خود سوق داده است هرکدام از دو پاسخ را به پرسش فوق بپذیریم قاره آفریقا با ثروت‌های عظیم و سرشار از یک‌سو و موقعیت سوق‌الجیشی برخی از کشورهای آن مثل جیبوتی منطقه مهمی برای حضور چین و تمرین هژمون‌گرایی پکن محسوب می‌شود. از سوی دیگر چنان‌که گفته شد رشد سریع اقتصادی چین و فرایند شتابان صنعتی شدن دولت این کشور را وادار کرده به فکر تأمین منابع گسترده انرژی از سراسر جهان بیفتد. مقامات چینی از خلیج‌فارس تا شاخ آفریقا به دنبال تأمین منابع انرژي موردنیاز خود هستند؛ و یکی از دلایل چرخش چین به سمت آفریقا همین هدف مهم است. اقتصاد چین به‌طور متوسط در طول سه دهه گذشته سالانه 10 درصد رشد داشت برای حفظ ا این رشد سریع چین نیازمند منابع گسترده انرژی است چین پس از آمریکا دومین کشور بزرگ مصرف‌کننده نفت جهان است. چین بزرگ‌ترین وارد کنند نفت در آسیا است و بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی چین تا سال 2030 بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت جهان خواهد بود.

بر اساس اطلاعات سازمان انرژی آمریکا چین تا سال 2020 حدود 66 درصد از نفت موردنیاز خود و تا سال 2040 حدود 72 درصد را وارد خواهد کرد. چین بیش از نیمی از واردات نفت خود را از غرب آسیا که 62 درصد ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارد وارد می‌کند بر اساس اطلاعات سازمان انرژی آمریکا چین روزانه 2.9 میلیون بشکه نفت یا 52 درصد نیاز نفتی خود را در سال 2013 از غرب آسیا تأمین کرده است. در همین سال قاره آفریقا دومین منبع چین از واردات نفت خام و در حدود 3/1 میلیون بشکه در روز، یا 23 درصد بوده است. بزرگ‌ترین تأمین‌کننده‌های آفریقایی نفت خام چین کشورهای آنگولا، گینه استوایی، نیجریه، جمهوری کنگو و سودان بوده‌اند. صادرکنندگان کوچک‌تر نیز شامل الجزایر، چاد، گابن، کنیا، لیبریا و لیبی است. با افزایش شتابان نیاز چین به انرژی در دهه‌های آینده چین امیدوار است با گسترش مراودات خود با کشورهای آفریقایی روزانه نفت خام بیشتری از این کشورهای وارد کند.

چین در سال 2009، از ایالات‌متحده به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری آفریقا پیشی گرفت و در حال حاضر اصلی‌ترین شریک تجاری آفریقا است و تنها در سال میلادی (۲۰۱۴) حجم مبادلات کالا بین پکن و کشورهای آفریقایی به ۲۲۲ میلیارد دلار رسید. به گفته مقامات پکن، هدف از توسعه روابط با آفریقا دستیابی به نیروی کار جوان این قاره و درعین‌حال برخورداری از منابع طبیعی نظیر نفت، الماس و زغال‌سنگ است غیر از واردات انرژی، چین به آفریقا به‌عنوان یک منطقه بسیار مناسب برای سرمایه‌گذاری نیز نگاه می‌کند. بر اساس گزارش‌ها پکن به‌شدت در زیرساخت‌های کشورهای آفریقایی در حال سرمایه‌گذاری است و برآورد شده است که تا سال 2025 بانک‌های دولتی چین بیش از یک تریلیون دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کنند. قاره سیاه همچنین به مکانی برای حضور کارگران چینی نیز تبدیل شده است. دولت چین در بسیاری از پروژه‌های خود در کشورهای آفریقایی از نیروی کار چینی استفاده می‌کند در دو دهه گذشته بیش از یک‌میلیون کارگر چینی به آفریقا منتقل‌شده‌اند که باعث نگرانی جدی کشورهای آفریقایی شده است. در سال 2013، رئیس بانک مرکزی نیجریه، درباره حضور چین در این قاره آن را “شکل جدیدی از امپریالیسم” تشبیه کرده بود

کشورهای آفریقای مراودات تجاری با چین را بیشتر از آمریکا می‌پسندند چراکه سیاست اقتصادی چین برخلاف آمریکا با راهبردهای فرهنگی و حقوق بشری همراه نیست چین سیاست اقتصادی خود را با کشورهای آفریقایی بر مبنای سیاست عدم‌مداخله در امور داخلی این کشورها قرار داده است. در مقابل آمریکا در مراودات خود با کشورهای آفریقایی غیر از منافع تجاری این دولت‌ها را برای شاخص‌هایی مثل حقوق بشر، توسعه انسانی و حکمرانی خوب تحت‌فشار قرار می‌دهد درست همان چیزی که چینی‌ها به‌شدت از آن اجتناب می‌کنند و این یکی از دلایل رشد سریع نفوذ چین در آفریقاست (4)

چرا جیبوتی؟

 حضور چین در جیبوتی و امضای قرارداد نظامی بین دو کشور برای تأسیس اولین پایگاه نظامی چین در شاخ آفریقا مستلزم پذیرش این واقعیت است که چین راهبرد سنتی خود مبنی بر دفاع در مرزهای خود را کنار گذاشته و به دنبال حضور نظامی گسترده‌تر در مناطق مختلف جهان است و احتمالاً در سال‌های آینده غیر از جیبوتی در کشورهای دیگری نیز شاهد تأسیس پایگاه‌های نظامی چین خواهیم بود. کارشناسان کمی هستند که باور دارند هدف چین از تأسیس پایگاه نظامی در شاخ آفریقا تنها به حفاظت از کشتی‌های چینی در مقابل دزدی‌های دریایی محدود می‌شود. چنان‌که گفته شد چین برای خیزش خود برای تبدیل‌شدن به یک هژمون جهانی در دهه‌های آینده ناچار به حضور نظامی در مناطق راهبُردی جهان است. از سوی دیگر منطق حفاظت از خطوط انتقال انرژی به چین، دولتمردان این کشور را مجبور کرده است که حضور خود را در مناطق حساس و سوق‌الجیشی جهان تقویت کنند… اما چین چرا جیبوتی را انتخاب کرده است؟ پاسخ به این سؤال چندان سخت به نظر نمی‌رسد چراکه امنیت انتقال انرژی به چین مستلزم حضور قوی نظامی در جیبوتی است. در حال حاضر آمریکا، فرانسه و ژاپن دارای پایگاه نظامی در جیبوتی هستند که دلیل اصلی آن موقعیت سوق‌الجیشی این کشور در کنار گذرگاه‌های اصلی انرژی جهانی است. جیبوتی دروازه ورودی دریای سرخ و کانال سوئز محسوب می‌شود و در کنار تنگه باب المندب قرار دارد که دریای سرخ را به اقیانوس هند و آب‌های آزاد متصل می‌کند. فاصله کم جیبوتی از خلیج‌فارس و صادرکنندگان عمده نفت آن مثل عربستان اهمیت مضاعفی به این کشور بخشیده است. همچنین یکی از اهداف اقتصادی چین از حضور در جیبوتی احیای جاده ابریشم دریایی است ایده‌ای که حاکمان جدید چین از سال 2013 به‌شدت در پی آن هستند. اقیانوس هند و دریای مدیترانه و کشورهای اطراف این دریاها در این ایده نقش محوری دارند و حضور نظامی در جیبوتی می‌تواند به عملیاتی شدن آن کمک شایانی کند همچنین حضور نظامی چین در جیبوتی این امکان را در اختیار پکن قرار می‌دهد که این کشور بتواند واکنش سریعی نسبت به تحولاتی مثل دزدی دریای یا اقدامات تروریستی یا تحولاتی که در منطقه خلیج‌فارس، غرب آسیا و شاخ آفریقا روی می‌دهد واکنش نشان دهد.

واکنش آمریکا و همسایگان

اعلام تأسیس پایگاه نظامی چین در جیبوتی با واکنش منفی آمریکا و کشورهای شرق آسیا روبه‌رو شد واقعیت این است که آمریکا و همسایگان چین خیلی پیش‌تر از زمانی که اعلام شد پکن در جیبوتی پایگاه نظامی می‌سازد به رفتارهای این کشور مشکوک شده و با نگرانی آن را دنبال می‌کنند. افزایش تصاعدی بودجه نظامی چین و وارد شدن به یک سری تنش‌های مرزی با همسایگان به‌ویژه در دریای چین جنوبی این ایده را تقویت کرده که هرچقدر چین قدرتمندتر شود عرصه برای آمریکا و متحدانش در شرق آسیا تنگ‌تر خواهد شد. قدرت دریایی آمریکا در پهنه اقیانوس‌ها و دریاهای جهان یکی از ابزارهای اصلی بسط هژمونی آمریکا در عرصه جهانی بوده و واشنگتن به این نکته پی برده که چین می‌خواهد در این عرصه جلوی یکه‌تازی آمریکا را بگیرد با توجه به بالا گرفتن درگیری‌های لفظی بین مقامات چین با مقامات ژاپن، کره جنوبی، فیلیپین و مالزی بعید به نظر نمی‌رسد که در آینده نزدیک شاهد تشکیل یک ائتلاف توازن بخش به رهبری آمریکا و با مشارکت کشورهای منطقه علیه چین باشیم. امریکا از مدت‌ها پیش خطر چین را برای منافع جهانی خود به‌درستی تشخیص داده و به باور کارشناسان راهبرد آسیا-پاسفیک واشنگتن دقیقاً بر اساس نگرانی‌های واشنگتن از گسترش قدرت روزافزون اقتصادی و نظامی و حضور پکن در مناطق مختلف جهان ناشی می‌شود. در ژانویه 2012 وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد که «واشنگتن به کمک متحدین خود موازنه­ای را که در منطقه به نفع چین از بین رفته است را دوباره برقرار می­کند.»(5) خروج نيروي زميني آمریکا از اروپا و خاورميانه و كاهش تعهدات نظامی در این منطقه و تمركز نيروهاي هوايي بر منطقه خاورميانه و تمركز نيروي دريايي بر منطقه آسيا، اقيانوس آرام برای مهار قدرت چین در چارچوب همین راهبرد ارزیابی می‌شود. در همین راستا پنتاگون تا 2020 حدود 60 درصد از کشتی‌های جنگی خود را شامل 6 ناوگروه هواپیمابر را در منطقه آسیا پاسیفیک مستقر خواهد کرد. علاوه بر آن برای مقابله با رشد سریع نظامی چین پروژه تقویت قدرت نظامی خود را برای مقابله با چالش‌های پیش رو در منطقه آسیا تسریع خواهد کرد تا به تعهدات برای دفاع از متحدین منطقه‌ای خود عمل کند.(6)

نتیجه‌گیری

حضور نظامی چین در جیبوتی و شاخ آفریقا با هر نیتی که باشد این گزاره را به‌خوبی اثبات کرد که پکن به حدی از انباشت قدرت رسیده که خود را برای ورود نظامی به صحنه جهانی آماده می‌بیند پیش‌ازاین چینی‌ها سهم بزرگی از اقتصاد جهانی را نصیب خودکرده بودند. هم‌اکنون نیروی دریای آمریکا سیطره خود را بر آبراه‌های مهم بین‌المللی مثل تنگه مالاکا، تنگه هرمز و باب المندب در خلیج‌فارس و اقیانوس هند که بخش اعظم نیاز انرژی چین از این آبراه‌ها تأمین می‌شود اعمال می‌کند چینی‌ها به‌خوبی می‌دانند که اگر وارد چالش با آمریکا در این حوزه شوند واشنگتن می‌تواند با قطع صادرات انرژی از این آبراه‌ها پکن را تا آستانه فروپاشی اقتصادی سوق دهد از طرف دیگر آمریکا نیز به‌خوبی می‌داند اگر به این اقدام دست بزند درهم تنیدگی اقتصاد جهانی به سقوط آزاد سایر بازارهای پولی و مالی جهانی منجر خواهد شد لذا به نظر می‌رسد. دو کشور در حوزه‌های کمتر تنش‌زا مثل تأمین امنیت مشترک خطوط انتقال انرژی یا مسائلی مثل مقابله با دزدی‌های دریایی همکاری کنند ولی این همکاری برخلاف نظر کارکردگرایان بعید به نظر می‌رسد که به سایر حوزه‌های تنش‌زا که دو طرف به‌شدت برای تعیین حوزه نفوذ در آن درگیر هستند تسری پیدا کند. تأسیس پایگاه نظامی در چین به‌خوبی نیت این کشور را برای ورود به عرصه‌های جدید در سیاست جهانی نشان داد باید منتظر بود شاید همان‌طور که ناپلئون گفته بود این اژدهای خفته بیدار شده است.

 ———————————

منابع

1. جان مرشایمر«تراژدی سیاست قدرت‌های بزرگ» ،مترجم : دکتر غلامعلی چگینی زاده ، انتشارات وزارت امورخارجه

2. Michael Pillsbury, “CHINA’S MILITARY STRATEGY TOWARD THE U.S. A View from Open Sources” , November 2, 2001 ,availble at:

http://purl.library.uoregon.edu/e-asia/ebooks/readb/strat.pdf

3. «The U.S.-China Military ScorecardForces, Geography, and the Evolving Balance of Power, 1996–2017» , availble at:

http://www.rand.org/pubs/research_reports/RR392.html

4. تمامی آمارهای این بخش از گزارش شورای روابط خارجی آمریکا استفاده شده است :

Christopher Alessi, and Beina Xu, “China in Africa”( April 27, 2015)

availble at: http://www.cfr.org/china/china-africa/p9557

5-Council on Foreign Relations ,”Sustaining U.S. Global Leadership: Priorities for 21st Century Defense “ , available at:

http://www.cfr.org/defense-strategy/sustaining-us-global-leadership-priorities-21st-century-defense/p26976

6-The  economist ,”Military strategyThe China syndrome”, available at : http://www.economist.com/node/21556587

سید محمد امین آبادی /کارشناس مسائل منطقه