اندیشکده راهبردی تبیین – ممنوعیت تحویل اس-300 به ایران از سوی ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه طی یک فرمان رسمی لغو شد. این خبری بود که اخیرا از سوی سایت رسمی کاخ کرملین اعلام شد. بر اساس این خبر، رئیس جمهور فرمان «اعمال تغییر در دستور شماره 1154 رئیس جمهور فدراسیون روسیه مورخ 22 سپتامبر 2010 در مورد «تصمیمات مبنی بر اجرای قطعنامه شماره 1929 شورای امنیت سازمان ملل مورخ 9 ژوئن 2010»» را امضا نمود که این امر راه را برای تحویل موشک‌های ضد هوایی اس-300 به ایران فراهم می‌آورد.

بدون شک این خبر همزمان با مذاکرات ایران و گروه 1+5 و نزدیک شدن به توافق نهایی از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران و روسیه طی بیش از یک سال اخیر نشان داده‌اند که به دنبال بهبود روابط در تمامی زمینه‌ها هستند و سفرهای متعدد مقامات رسمی و رده بالای دو کشور نیز بر این امر صحه می‌گذارد و قطعا لغو ممنوعیت تحویل اس-300 نیز در یکی از همین دیدارهای متعدد مورد توافق قرار گرفته است. این که چرا روسیه در مقطع کنونی حاضر شده است ممنوعیت فروش موشک‌های ضد هوایی اس-300 به ایران را لغو نماید، پرسش مهمی است که در اذهان مطرح می‌شود.

مطلب پیش رو قصد دارد تا چرایی این موضوع را به طور خاص و دلایل تصمیم مسکو و تهران جهت ارتقای مناسبات به طور کلی را مورد بحث و بررسی قرار دهد. پرسش مهم دیگری که باید به آن پاسخ داد این است که آیا مسکو وزن ایران را در سیاست خارجی خود بالا برده و به صورت مستقل به آن نگاه می‌کند و یا تحولاتی نظیر گفتگوهای ایران و 1+5 و احتمال چرخش تهران به سمت غرب باعث تصمیمات جدید از سوی کرملین شده است. سوال دیگر این که بهبود روابط ایران و روسیه تا کجا ادامه پیدا می‌کند و آیا این امر می‌تواند سبب عضویت ایران در سازمان شانگهای شود یا خیر؟

اشتراکات کنونی ایران و روسیه

روسیه در طول تاریخ مهمترین همسایه ایران بوده است، چه مقاطعی که دو کشور در جنگ با یکدیگر بوده‌اند و چه زمانی که به صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم بوده‌اند. نکته مهمی که باید در ارتباط با روابط ایران و روسیه به آن اشاره کرد این است که دو کشور وزن یکسانی در سیاست خارجی یکدیگر دست کم تا مقطع کنونی نداشته‌اند. بدین معنی که هرچند روسیه همیشه کشوری مهم و تأثیرگذار در دیپلماسی ایران بوده و وزن و اولویت بالایی را در سیاست خارجی ایران داشته است، اما ایران در اولویت‌های نخست سیاست کرملین جایگاهی- دست کم تا الان- نداشته است. با این حال وقوع تحولاتی در عرصه بین‌الملل باعث شده است تا منافع دو کشور بیش از پیش با هم همخوانی داشته باشد. با این حال وقوع تحولات اوکراین (که روس‌ها از آن به عنوان کودتا یاد می‌کنند) و تحریم‌های شدید ضد روسی باعث شد تا اشتراک ایران و روسیه در زمینه مخالفت با غرب بیشتر از قبل شود. به هم خوردن توازن با غرب که از تحولات در لیبی آغاز شد و تاکنون نیز ادامه دارد، روس‌ها را به این نتیجه رسانیده است که برای ممانعت از گسترش غرب و محدودسازی هرچه بیشتر مسکو باید با کمک کشورهای مخالف غرب، به تقویت لایه‌های دفاعی خود بپردازد.

بر اساس این قرارداد مسکو و تهران قصد دارند موافقت‌نامه تجاري امضا کنند که طبق آن ايران در ازاي تحویل کالاهای روسي، به مسکو نفت تحويل دهد. هرچند هنوز مسکو و تهران این قرارداد را نهایی نکرده‌اند، اما تحریم‌های غربی علیه دو کشور باعث شده است تا طرفین نسبت به عقد این موافقت‌نامه امیدوار باشند.

چرایی تصمیم روسیه در مورد تحویل اس-300 به ایران

با وجود تعاملات مثبت تهران و مسکو در صحنه بین‌الملل، قرارداد تحویل سیستم ضدهوایی اس-300 یکی از اختلافات ایران و روسیه طی سال‌های اخیر بوده است. این قرارداد در سال 2007 امضا شد، ولی در سپتامبر 2010، دمیتری مدودف، رئیس‌جمهور روسیه تحویل این موشک‌ها به ایران را منع کرد و این تصمیم را به این ترتیب توجیه نمود که تحویل موشک‌های مذکور مجازات‌های شورای امنیت سازمان ملل را نقض می‌کند.

هرچند روس‌ها طبق قرارداد متعهد بودند این سامانه موشکی را به ایران تحویل دهند اما فشار غرب و اسرائیل باعث انصراف مسکو شد. با رخ دادن تحولات مختلف (شکایت ایران از روسیه در دادگاه بین‌المللی و از سرگیری مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5) اکنون روسیه تصمیم گرفته است ممنوعیت ارسال اس-300 به ایران را لغو نماید. در رابطه با تصمیم روسیه و احتمال عملی شدن آن دلایل مختلفی می‌توان ذکر کرد.

سفیر ایران در مسکو، با ستایش از تصمیم مسکو این موضوع را یکی از مهم‌ترین تصمیمات در روابط معاصر ایران و روسیه و پیشرفتی قابل توجه در عرصه روابط بین دو کشورخوانده است. مهدی سنایی در این رابطه می‌گوید: فرمان رئیس جمهور روسیه که در قانون اساسی این کشور قانون تلقی می‌شود در این برهه‌ی زمانی در واقع تأیید و حمایت از روندهای جاری و آتی برای برداشتن تحریم‌ها علیه ایران است. همچنین این تصمیم اراده دو کشور را در زمینه همکاری‌های منطقه‌ای و نقش ایران را در حل و فصل صلح‌آمیز مشکلات و تأمین ثبات در خاورمیانه تأکید می‌نماید. در زمینه دو جانبه این تصمیم نقش به‌سزایی دارد و در جامعه اقتصادی و صنعتی روسیه نشانه‌ای برای تقویت همکاری‌ها با ایران تلقی خواهد شد که مورد توجه ویژه مسولین دو کشور است و بدون تردید به اجرایی شدن توافقات مهم اقتصادی و صنعتی بسیاری که دو کشور در سال گذشته به آن دست یافتند در آینده نزدیک کمک خواهد کرد.

ولادیمیر پوتین نیز در نطق سالانه خود لغو ممنوعیت تحویل اس-300 به ایران را مرتبط با تحولات اخیر و گفتگوهای هسته‌ای دانسته است. به گفته پوتین روسیه نمی‌تواند به تحولات مثبت صورت گرفته بی‌تفاوت باشد و دیگر دلیلی وجود ندارد که ارسال این تسلیحات دفاعی به ایران ممنوع باشد.[1]

بدون تردید تصمیم روسیه در زمینه اس-300 و ساخت واحدهای جدید نیروگاه بوشهر به معنی شناسایی تغییرات ریشه‌ای قریب الوقوع در نقش و جایگاه ایران در منطقه است. علاوه بر این روسیه می‌بایست قبل از  رفع تحریم‌های ایران و ورود این کشور به بازارهای جهانی، این عامل ناراحتی در روابط دوجانبه را رفع می‌کرد.

مقابله با غرب سومین دلیلی است که روس‌ها را به اتخاذ این تصمیم واداشت. روس‌ها که پیش‌تر هشدار داده بودند که در صورت ادامه تحریم‌ها، ایران نخستین آجری است که از پشت بام بر سر آمریکا خواهند زد، اکنون این تصمیم را عملی کرده‌اند. ولادیمیر پوتین با اتخاذ تصمیم درباره اس-300 به باراک اوباما نشان داد که آمریکا باید منافع روسیه را در نظر بگیرد. این نکته را باید مدنظر قرار داد که منع صدور اس-300 در سال 2010 اعمال شد که روابط روسیه با آمریکا هنوز نسبتاً خوب بود و به همین علت روسیه حسن نیت از خود نشان داد چرا که قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد آن را به لغو این قرارداد موظف نکرده بود. الآن که آمریکا با روسیه دشمنی آشکاری می‌ورزد، حفظ تحریم داوطلبانه معنی ندارد.

با همه این گفته‌ها برخی کارشناسان معتقدند که مجموعه تحرکات اخیر برای تقویت روابط ایران و روسیه نیز به عنوان تابعی از متغیر «غرب» پی‌گیری شده و همچنان فقدان نگاه بلندمدت به ضرورت‌های دوجانبه و منطقه‌ای از سوی هر دو طرف ملموس است. نتیجه طبیعی این نقص، وجود تردید در حصول دست‌آوردهای تعامل حتی پس از امضا قرارداد است. عاملی که هم‌اکنون تهران و مسکو را به هم نزدیک کرده، «تقابل» آنها با غرب است.

تعاملات گسترده ایران و روسیه در دوره جدید

به نظر می‌رسد در یک سال اخیر شاهد تغییر در رویکرد مقامات کرملین در قبال تهران بوده‌ایم. نكته قابل توجه در مواضع مسكو در قبال ايران اظهار نظرها و مواضع مقامات روسيه در زمينه لزوم مذاكره با ايران و نيز مخالفت مسكو با اقداماتي مانند اعمال تحريم‌هاي يك جانبه عليه تهران است. مواضع مشترک ایران و روسیه در مخالفت با سلطه یک‌جانبه آمریکا، حمایت از دولت بشار اسد در سوریه و نیز مخالفت با آمریکا در تحولات خاورمیانه، تنها چند مورد از رویکردهای مشترک تهران و مسکو است.

همان‌طوری كه گفته شد بعد از روی کار آمدن دولت جدید در ایران شاهد رویکردهای جدیدی در روابط مسکو نسبت به تهران بودیم. سفر پی‌درپی مقامات روسی به ایران و بازدید متقابل مسئولین ایرانی از مسکو نشان دهنده تغییرات مثبتی است که دو کشور در پی آن هستند. نقطه مهم دیدار مقامات روسی از ایران را باید سفر سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه به ایران دانست. به دنبال این امر نیز محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران راهی مسکو شد و با مقامات ارشد این کشور از جمله ولادیمیر پوتین رئیس جمهور و سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه این کشور دیدار و گفتگو داشت.[2]

بهبود روابط ایران و غرب و یا دست کم حل و فصل مساله هسته‌ای و کاهش تحریم‌ها به نفع روسیه نیز است، چرا که در این صورت روسیه از امکان توسعه‌ی بلامانع همکاری با همسایه‌ی جنوبی خود در اکثر زمینه‌ها‌ی مهم، مانند توسعه‌ی میدان گازی پارس جنوبی، برخوردار خواهد شد. همچنین روسیه می‌تواند به توسعه‌ی میادین نفتی جدید و ساخت واحدهای جدید نیروگاه‌های اتمی بپردازد. ثبات در مرزهای جنوبی فدراسیون روسیه تأمین خواهد شد. این امر به نفع بانک‌های روسیه هم تمام خواهد شد که الآن بالاجبار همه‌ معاملات مالی با تهران را به خاطر رژیم تحریم‌ها و تصمیمات یک‌جانبه‌ آمریکا و اتحادیه‌ اروپا علیه تهران، به حال تعلیق درآورده است. مسکو از امکان صدور مدرن‌ترین انواع تسلیحات، به خصوص در زمینه‌ی پدافند هوایی، جنگنده‌ها و ناوهای نیروی دریایی به ایران برخوردار خواهد شد.[3]

این که آیا بهبود روابط ایران و روسیه باعث می‌شود ایران بتواند به عضویت دائم سازمان شانگهای دربیاید یا خیر، پرسش مهم دیگری است که مطرح می‌شود. روس‌ها معتقدند در صورتی که تهران شرایط توافق هسته‌ای را رعایت کند عضویت آن در سازمان همکاری شانگهای محتمل‌ترین روند امور خواهد بود. عضویت در سازمان شانگهای یکی از سیاست‌هایی بوده است که ایران طی سال‌های اخیر به دنبال آن بوده است و حتی تغییر دولت نیز در چنین سیاستی تغییری ایجاد نکرده است. سال‌های گذشته روس‌ها به این دلیل با عضویت ایران در شانگهای مخالفت می‌ورزیدند که حضور ایران وزن ضد آمریکایی شانگهای را بالا خواهد برد، اما اکنون که مناسبات مسکو و واشنگتن به بدترین دوران خود پس از جنگ سرد تبدیل شده است، کرملین نیز در تلاش است تا وزن ایران را در سیاست خارجی خود بالا ببرد.

تصمیم روسیه در تحویل اس-300 به ایران چراغ سبز ارائه شده از سوی مسکو برای بهبود روابط با ایران است. چرا که روس‌ها قبل از نتیجه‌گیری جامعه جهانی درباره رفع تحریم‌های ایران و گسترش مناسبات با این کشور، باب داد و ستد را با ایران آغاز نموده‌اند.

بدون تردید نباید تحویل اس-300 به ایران را امری کم‌اهمیت دانست چرا که این موضوع دست کم به دو نتیجه عملی مهم خواهد انجامید. اولاً در نتیجه این امر، “اقتدار نظامی در منطقه دچار تحول بنیادی” مي‌شود. پس از دریافت سامانه‌های روسی، آسیب‌پذیری ایران در برابر نظارت و ضربات هوایی از بین خواهد رفت (هرچند پدافندهای کنونی ایران نیز قابلیت بسیار بالایی دارند اما سامانه اس-300 می‌تواند امنیت آسمان ایران را تکمیل کند). ثانیا رفع محدودیت‌ باعث مي‌شود دوران رقابت ژئوپلتیک احیا شود.

روسيه به کمک معامله موشکی و “معامله نفت در برابر کالا” سعی دارد غرب را به تضعیف مجازات‌های روسيه وادار و به واشنگتن یادآوری ‌کند همیشه می‌تواند در دیگر امور بين‌المللي “مزاحمت” کند.

نتیجه‌گیری

بررسی روابط ایران و روسیه همواره یکی از موضوعات برجسته در سیاست خارجی دو کشور بوده است. از نظر مقامات و کارشناسان ایرانی به طور کلی روسیه تاکنون نتوانسته است اعتماد جمهوری اسلامی را به خود جلب کند، چرا که همواره رفتارهای متناقضی را در قبال تهران از خود نشان داده است. روس‌ها طی سال‌های گذشته یکی به نعل زده‌اند یکی به میخ تا از این طریق سیاست‌های خود را در پهنه گیتی به پیش ببرند. یکی از مواردی که باید به آن توجه کرد این است که ایران به دلایل مختلف در سیاست خارجی روسیه دارای جایگاه والایی نبوده است. به عبارت دیگر جايگاه ايران در سياست خارجي روسيه عمدتا بر اساس روابط روسيه با قدرت‌هاي بزرگ و از جمله غرب و امریکا تعريف شده است و روسيه به روشنی دريافته است كه چگونه از كارت ايران در برابر غرب استفاده كند. با این حال برخی‌ها معتقدند که در دوران جدید روابط ایران و روسیه، مسکو به خوبی به جایگاه ایران در منطقه و جهان واقف شده است.

به طور کلی روسیه در روابط خود با تهران به دنبال مجموعه‌ای از اهداف است. این اهداف را می‌توان به طور خلاصه حفظ امنیت منطقه‌ای، به حداقل رساندن تحریم‌ها، محدود کردن نفوذ امریکا در آسیا و پیشبرد همکاری‌های اقتصادی با ایران دانست. بدون شک سلسله مراتب این اهداف با توجه به شرایط تغییر پیدا می‌کند. علاوه بر اين برخی از این هدف‌ها با توجه به شرایط کوتاه‌مدت اهمیت پیدا می‌کند و این امور بستگی به انتخاب سیاست‌گذاران روس خواهد داشت.

علی تقوایی/ کارشناس مسائل بین الملل