امروزه یکی از مهم‌ترین پدیده‌های امنیتی که خاورمیانه با آن روبرو است، جریان تکفیری- تروریستی داعش (دولت اسلامی عراق و شام) بوده که باعث ورود عراق به بحران یکپارچگی و وحدت سرزمینی شده است. پس از مدت‌ها حمایت برخی از دولت‌های منطقه و کشورهای غربی از داعش، دولت آمریکا با ایجاد ائتلافی به رهبری خود در صدد مبارزه با این گروه تروریستی است که این خود می‌تواند تهدیدها و فرصت‌هایی را به صورت مستقیم و غیرمستقیم برای ایران در بر داشته باشد. با توجه به اهمیت مسأله‌ی وحدت سرزمینی عراق و نفوذ ایران در این کشور، لازم است تهدیدها و فرصت‌های ائتلاف آمریکایی ضد داعش برای ایران به درستی مورد بررسی قرار گیرد. ما در این پژوهش تلاش داریم تا به این سؤال پاسخ دهیم که ائتلاف آمریکایی ضد داعش چه فرصت‌ها و تهدیدهایی برای جمهوری اسلامی ایران در بر دارد؟

چرایی ایجاد ائتلاف آمریکایی ضد داعش

در زمینه‌ی چرایی شکل‌گیری ائتلاف ضد داعش از سه مفهوم ویرانگری خلاق، قدرت گفتمانی و چرخه‌ی سیاسی استفاده خواهد شد تا تبیینی از ایجاد ائتلاف ارائه کنیم. ویرانگری خلاق که به نوعی نظریه‌ی نوآوری اقتصادی و چرخه‌ی تجاری[1] است، اولین بار توسط جوزف شومپیتر در اقتصاد مطرح گردید. ویرانگری (انهدام) خلاق اشاره به جهشی اقتصادی دارد که به صورت پیوسته باعث تحول انقلابی ساختار اقتصادی از درون می‌شود و به صورت پیوسته ساختار قدیمی را از بین می‌برد و ساختار جدید را جایگزین آن می‌کند.[2]

مايكل ليدن از این مفهوم در حوزه‌ی سیاست بین‌الملل استفاده کرده است. به نظر او، آمریکا در حال اجرای طرح «انهدام خلاق» در خاورمیانه و بازسازی منطقه به شکل کاملاً جدیدی است که منافع اسرائیل را تأمین کند. اين طرح كه 10 سال به طول مي‌انجامد شامل اصلاحات سياسي، اقتصادي و اجتماعي در كشورهاي خاورميانه پس از جنگ عراق است. «دیوید ورسر» که سابقاً مشاور دیک چنی بود، از طرح ترسیم مجدد نقشه‌ی خاورمیانه سخن به میان آورد که مبتنی بر اتحادهای قبیله‌ای و عشیره‌ای موجود است تا بدین صورت هدف اسرائیل در ایجاد همسایگان ضعیف تأمین شود.[3]

دولت اباما پس از آغاز تحولات بیداری اسلامی بعد از تونس در صدد تغییر ساختار کهنه و قدیمی منطقه به ساختار جدیدی برآمد[4] تا از این طریق منافع آمریکا بهتر تأمین شود. به عبارتی، آمریکا خواهان حفظ هر آنچه هست در منطقه نیست بلکه خواهان حفظ منافع ملی خود است.

آمریکا دولت‌های موجود منطقه را به سه دسته‌ی کلی تقسیم می‌کند: دسته‌ی اول کشورهایی که منافع آمریکا را تأمین می‌کنند، دسته‌ی دوم کشورهایی که منافع آمریکا را تأمین نمی‌کنند و دسته‌ی سوم کشورهایی که در حال گذارند و در بلندمدت قادر به تأمین منافع آمریکا نیستند. آمریکا در مقابل دسته‌ی دوم و سوم از راهبرد ویرانگری خلاق استفاده می‌کند تا ساختار موجود در آن کشورها را به سمت دولت مطلوب سوق دهد. سوریه از جمله کشورهایی است که نه تنها منافع آمریکا را تأمین نمی‌کند بلکه علیه منافع آمریکا اقدام می‌کند از این جهت دولت آمریکا در صدد استفاده از راهبرد ویرانگری خلاق برای تقویت نظامیان سکولار (ارتش آزاد) به جای دولت بشار اسدند. نمونه‌ی تاریخی معاصر ویرانگری خلاق در دسته‌ی سوم را باید حکومت حسنی مبارک دانست. آمریکا با به قدرت رسیدن السیسی در مصر به مطلوب خود یعنی حکومت نظامیان سکولار دست یافت.

در کنار مفهوم ویرانگری خلاق برای تبیین چرایی ایجاد ائتلاف آمریکایی ضد داعش می‌توان از مفهوم چرخه‌ی سیاسی استفاده کرد. چرخه‌ی سیاسی- تجاری که در دهه‌ی 1970 توسط اقتصاددانان سیاسی مطرح گردید، اشاره به تأثیرپذیری مسائل کلان اقتصاد از عوامل غیر اقتصادی به ویژه حوزه‌ی سیاست دارد و به دو چرخه‌ی تجاري سياسي فرصت‌طلبانه و چرخه‌های تجاري سياسي حزبي اشاره می‌کنند. چرخه‌ی تجاری- سیاسی فرصت‌طلبانه و چرخه‌هاي تجاري- سياسي حزبي به ترتیب انتخابات و جابجایی احزاب روی مسائل کلی اقتصاد تأکید دارند.[5] از این منظر، برخی سیاست‌مداران برای جلب آراء مردم اقدام به فعالیت‌های اقتصادی مثبت مانند کاهش همزمان تورم و بیکاری در کوتاه‌مدت می‌کنند تا از این طریق مردم را با خود همگام کنند.[6]

به نظر نگارنده، در کنار چرخه‌ی سیاسی- تجاری که ترکیبی از اقتصاد و سیاست به منظور تحلیل مسائل کلان اقتصادی است، از مفهوم چرخه‌ی سیاسی در حوزه‌ی سیاست بین‌الملل و سیاست خارجی می‌توان استفاده کرد. از این جهت، جابجایی احزاب و مسأله‌ی انتخابات می‌تواند باعث گزینش نوع خاصی از اقدام خارجی و بین‌المللی شود.

مهران کامروا مدت‌ها پیش از شکل‌گیری ائتلاف ضد داعش، مسأله‌ی انفعال عامدانه و ارادی آمریکایی‌ها در مواجهه با گروه تروریستی داعش را مطرح کرد. به نظر او، دولت آمریکا درخواست عراق مبنی بر مقابله با داعش را می‌پذیرد منتهی جنگ به صورت هوایی و از راه دور خواهد بود و طولانی‌مدت هم نخواهد بود. او همچنین مسأله‌ی انتخابات را عامل تأثیرگذار در انتخاب گزینه‌ی نظامی علیه داعش دانست.[7] به عبارتی، داعش ابزار انتخاباتی مناسبی برای دموکرات‌ها است تا اقدامی در جهت کاهش میل مردم به سمت جمهوری‌خواهان به جهت جنگ‌طلبی آنان صورت دهند.

قدرت گفتمانی مرزگذار یکی دیگر از مفاهیمی است که در این تحقیق در زمینه‌ی تبیین چرایی ایجاد ائتلاف مطرح شود. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، آمریکا خود را تنها کنش‌گر برتر نظام بین‌الملل می‌دانست. از این جهت، خود را مسئول حفظ نظام بین‌الملل در راستای منافع ملی آمریکا از طریق تشویق کنش‌گران موافق هنجارها و قواعد مسلط نظام بین الملل و تنبیه متمردین از  این قواعد و هنجار و مداخله در امور  داخلی کشورهای دیگر می‌دانست و می‌داند که برای مثال می‌توان به کمک نظامی آمریکا به مصر و اسرائیل و همچنین تحریم ایران اشاره داشت. برای مثال، میزان کمک خارجی (نظامی و غیرنظامی) آمریکا در سال مالی 2012 به مصر و اسرائیل به ترتیب عبارت از 1404 و 3100 میلیون دلار بود.[8]

وقایع تاریخی نشان می‌دهند که آمریکا تلاش نموده است تا با استفاده از واقعیت‌های موجود مرزی را بین خود و کنش‌گران دیگر ایجاد نماید. آمریکا از طریق این مرزگذاری گفتمانی تلاش می‌کند تا عناصر هویتی خود را ثبات بخشد و با غیریت‌سازی کشورها را به دو دسته‌ی هنجارپذیر و هنجارستیز تقسیم کند. از این جهت، کشورها را ترغیب به همکاری با خود می‌کند.

دولت آمریکا تلاش دارد تا با استفاده از فرصت داعش جهان را به دو اردوگاه مبارزه با تروریسم و طرفدار تروریسم تقسیم کند تا برای خود جواز غیر مستقیم مداخله در امور داخلی کشورهای مقصد خود مانند سوریه را فراهم کند. آمریکا تلاش کرد تا با استفاده از این حربه‌ی گفتمانی، قدرت ائتلاف‌سازی خود را افزایش دهد و دیگران را متقاعد به مداخله‌ی نظامی در امور منطقه‌ی خاومیانه به ویژه سوریه سازد.

فهرست کشورهای عضو ائتلاف

وزارت خارجه‌ی آمریکا فهرست کامل کشورهایی را که به ائتلاف «ضد داعش» تحت رهبری این کشور پیوسته‌اند، منتشر کرد. با وجود اینکه روسیه در نشست پاریس که با موضوع مبارزه با داعش برگزار شد حضور داشت اما در فهرست منتشر شده از سوی واشنگتن نام روسیه دیده نمی‌شود.  اسامی کشورها به ترتیب عبارتند از:

آلبانی – استرالیا – اتریش – بحرین – بلژیک – بلغارستان – کانادا – کرواسی – قبرس – جمهوری چک – دانمارک – مصر – استونی – فنلاند – فرانسه – گرجستان – آلمان – یونان – مجارستان – عراق – ایرلند – ایتالیا – ژاپن – اردن – کوزوو – کویت – لیتوانی – لبنان – لتونی – لوکزامبورگ – مقدونیه – مولداوی – مونتنگرو – مراکش – هلند – نیوزلند – نروژ – عمان – لهستان – پرتغال – قطر – کره جنوبی – رومانی – عربستان سعودی – صربستان – اسلواکی – اسلونی – اسپانیا – سوئد – تایوان – ترکیه – اوکراین – امارات متحده عربی – بریتانیا

اهداف اصلی و واقعی آمریکا از ائتلاف‌سازی علیه داعش

هر ائتلافی در نظام بین‌الملل دارای اهدافی است. ائتلاف آمریکایی ضد داعش هم دارای اهدافی است که عبارتند از: اجرای مدل پاکستان در مورد عراق و سوریه، جلوگیری از اجرای مبارزه‌ی موثر با تروریسم، تضعیف جناح محافه‌کار داخلی توسط دموکرات‌ها، حفظ منافع آمریکا در شمال عراق (کردستان) و نهایتاً جلوگیری از ایجاد الگوی مدیریت بحران منطقه‌ای (شکل 1).

1. اجرای مدل پاکستان در مورد عراق و سوریه

آمریکا سعی دارد تا با استفاده از تجربه‌ی پاکستان از تجهیزات نظامی به منظور مداخله در امور داخلی به ویژه امنیت ملی کشورهای عراق و سوریه استفاده کند. رهبر معظم انقلاب در ابتدای مطرح شدن بحث ائتلاف بدین نکته اشاره داشتند: «واقعیت آن است که آمریکایی‌ها به دنبال بهانه‌ای هستند تا همان کاری را که در پاکستان انجام می‌دهند و با وجود دولت مستقر و ارتش قوی، بدون اجازه وارد خاک این کشور می‌شوند و نقاط مختلف را بمباران می‌کنند در عراق و سوریه انجام دهند.»[9]

2. جلوگیری از اجرای مبارزه‌ی موثر با تروریسم[10]

آمریکا از این طریق نه تنها تروریست‌ها را از بین نمی‌برد بلکه با معضل تروریسم باعث تضعیف کشورهای منطقه می‌شود. آمریکا با تقسیم‌بندی تروریست‌ها به خوب و بد مانع از مبارزه‌ی جامع با تروریست‌ها می‌شود. لذا، ارتش آزاد سوریه که در مقابل نظام حاکم سوریه است، از گروه‌های تروریستی که باید به مبارزه با آن پرداخت، قلمداد نمی‌شود. همچنین استراتژی جنگی هوایی که آمریکا برای مبارزه با گروه تکفیری داعش اتخاذ کرده است مناسب مبارزه با گروه تروریستی که به صورت نامنظم و زمینی می‌جنگد نیست.

اگرچه زمزمه‌هایی از ورود نیروهای زمینی است اما به گفته‌ی ژنرال مارتین دمپسی رئیس ستاد مشترک ارتش امریکا سربازان بین‌المللی در عراق مستقر می‌شوند تا در صورت لزوم علیه داعش بجنگند که شامل «سربازان عراقی‌، کردتبار و گروه‌های میانه‌رو مخالف دولت سوریه هستند».[11] در این صورت نه تنها تروریست‌های داعشی از بین نمی‌روند بلکه با پخش شدن در سطح کشورهای همسایه، کشورهای همسایه را دچار آسیب می‌کند.

3. تضعیف جناح محافه‌کار داخلی

انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال 2016 برگزار خواهد شد. جمهوری‌خواهان به دلیل رویکرد تهاجمی‌شان نسبت به مسائل بین الملل، رویکردی جنگ‌طلبانه‌تر از دموکرات‌ها اتخاذ می‌کنند. لذا به منظور تضعیف دموکرات‌ها می‌توانند از مسأله‌ی خطر تروریست‌ها و سهل‌انگاری دموکرات‌ها در مواجه با این مسأله استفاده کنند. بنابراین، دموکرات‌ها با اقدام به ایجاد ائتلاف علیه داعش تلاش دارند تا در انتخابات آتی، جناح مخالف را از این منظر خلع سلاح کنند.

4. حفظ منافع آمریکا در شمال عراق (کردستان)

هدف دولت آمریکا صرفاً حفظ منافع ملی آمریکا است به ویژه اینکه آمریکا منافعی در حکومت منطقه‌ی کردستان عراق دارد که برخی از آن به عنوان اسرائیل جدید نام می‌برند. دخالت آمریکا ساعاتی پس از اعلام خروج کارکنان شرکت‌های بزرگ نفتی غربی از شمال عراق به دلیل پیشروی داعش انجام گرفت چرا که تصاحب این منطقه می‌توانست تأثیر منفی روی صادرات نفتی بگذارد.[12] لذا، حفظ منافع آمریکا در عراق به ویژه شمال آن از جمله اهداف ایجاد این ائتلاف است.

5. جلوگیری از ایجاد الگوی مدیریت بحران منطقه‌ای

آمریکا با ورودش به این مسأله و کشورهایی که جزء منطقه‌ی خاورمیانه نیستند تلاش دارد تا از ایجاد الگوی مدیریت بحران منطقه‌ای و به عبارتی استقلال منطقه‌ای جلوگیری کند. منطقه‌ای که عبارت است از کشورهایی که با یکدیگر پویش و تعامل امنیتی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی  متقابل دارند، باید بتواند مستقلاً مسائل خود را حل کند. اما آمریکا هرگز خواهان شکل‌گیری چنین الگویی به ویژه به رهبری ایران نیست.

تهدیدها و فرصت‌های این ائتلاف برای ایران

ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا فرصت و تهدیداتی را در برابر نظام جمهوری اسلامی ایران قرار می‌دهد. در ادامه تلاش می‌شود تا به این تهدیدات و فرصت‌ها اشاره شود.

تهدیدهایی که ائتلاف برای نظام جمهوری اسلامی ایران در پی دارد عبارتند از: تهدید نیروهای مقاومت به عنوان متحدین ایران، تهدید احتمالی مرزهای ایران، کاهش نفوذ ایران در عراق به ویژه شمال عراق، امنیتی شدن ایران و محاصره‌ی امنیتی ایران (شکل 2).

1. تهدید نیروهای مقاومت به عنوان متحدین ایران

امکان آن وجود دارد که آمریکا از قدرت گفتمانی خود استفاده کند و ائتلافی علیه نیروهای مقاومت (حزب الله، حماس، سوریه) ایجاد کند. بدین صورت موجی علیه محورهای مقاومت که هم‌پیمانان نظام جمهوری اسلامی ایران هستند به راه اندازد.

2. تهدید احتمالی مرزهای ایران

ممکن است به دلیل حمله‌ی ائتلاف علیه داعش مرزهای ایران به دو صورت مورد تهدید قرار گیرد: توسط ائتلاف و گروه داعش. تهدید مرز و امنیت ملی نکته‌ای است که مقام معظم رهبری در مورد سوریه و عراق هشدار دادند و آن را مدل پاکستانی دخالت آمریکا دانستند. به همین جهت، نیروهای امنیتی ایران باید آمادگی مناسب را داشته باشند. نکته‌ی دیگر تهدید مرزها توسط نیروهای داعشی است که ممکن است به دلیل حمله‌ی نیروهای ائتلاف به مرزهای ایران رو آورند که در این صورت هم، نیروهای امنیتی باید آمادگی لازم را داشته باشند.

3. کاهش نفوذ ایران در عراق به ویژه شمال عراق

به دلیل گرایش حکومت کردستان به آمریکا و نیاز دولت مرکزی عراق برقراری ثبات ممکن است از میزان نفوذ ایران در عراق کاسته شود. به عبارتی، نفوذ در عراق پس از صدام یکی از مهم‌ترین دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران است که ممکن است به دلیل نیاز عراق به حفظ یکپارچگی و گرایش به آمریکا برای حفظ آن دچار آسیب شود. لذا، لازم است تا تمامی وضعیت‌های ممکن سنجیده شود. یکی از مهم‌ترین عواملی که در رابطه با عراق نباید از آن غفلت ورزید میل و نیاز  این کشور به یکپارچگی است که ایران باید در تحقق آن پیشگام باشد تا از این جهت جلوی نفوذ قدرت‌های خارجی به خصوص آمریکا گرفته شود. عدم مشارکت در ائتلاف نباید از نقش وحدت بخشی ایران در عراق بکاهد چرا که در این صورت جایگاه و نفوذ کنونی ایران دچار خدشه خواهد شد.

4. امنیتی شدن ایران

یکی از تهدیدهایی که از طرف ائتلاف متوجه ایران است، امنیتی شدن در سطح جهانی است. به عبارتی، جمهوری اسلامی ایران باید در دیپلماسی فعال افکار عمومی جهان را متقاعد سازد که عدم مشارکت ایران در ائتلاف به معنای حمایت از تروریسم نیست. اگر آمریکا بتواند ایران را به عنوان حامی تروریسم معرفی کند، در بلندمدت با امنیتی کردن ایران تلاش خواهد کرد از زور و اجبار برای متقاعد ساختن ایران به سیاست‌های خود استفاده کند.

5. الگو شدن مبارزه‌ی ائتلافی به رهبری آمریکا

دولت اوباما برخلاف رئیس جمهور قبلی آمریکا، جورج دبلیو بوش- که نگاهی یک‌جانبه گرایانه به مسائل بین‌الملل داشت و تلاش داشت از ظرفیت‌های آمریکا برای مواجه با مسائل بین‌المللی به ویژه جنگ استفاده کند- نگاهی چندجانبه گرایانه به مسائل بین‌المللی دارد و تلاش دارد تا دیگران را هم با آمریکا همراه کند. در صورت پیروزی این ائتلاف، مدل ائتلافی جنگ به رهبری آمریکا تثبیت خواهد شد. آمریکا با تثبیت آن قادر خواهد بود آن را علیه مقاومت هم استفاده کند.

اگرچه این ائتلاف تهدیداتی را برای نظام جمهوری اسلامی ایران در بر دارد اما فرصت‌هایی را هم برای ایران فراهم می‌کند که عبارتند از: تضعیف داعش، امتیازگیری در قضیه‌ی هسته‌ای از باب تعامل با ائتلاف، تدقیق برآوردهای جمهوری اسلامی ایران، برآورد توان نظامی کشورهای عضو ائتلاف و مشخص شدن جایگاه و اهمیت راهبردی ایران در منطقه (شکل 3).

1. تضعیف داعش

هرچند داعش دشمن اصلی ایران محسوب نمی‌شود و توان آسیب‌رسانی جدی به ایران را ندارد اما با وجود این گروه‌های  تروریستی با توجه به استراتژی جنگی نامتقارنی که انتخاب می‌کنند، برای هر نظامی آشوب‌زا هستند. لذا، تضعیف داعش توسط ائتلاف می‌تواند فرصت این ائتلاف برای ایران باشد.

2. امتیازگیری در قضیه‌ی هسته‌ای از باب تعامل با ائتلاف

با توجه به اینکه ائتلاف به طور کامل توان رویارویی با گروه‌های تروریستی را ندارد و برای حل مشکل نیاز به ایران خواهد داشت، جمهوری اسلامی ایران می‌تواند بدون حضور در این ائتلاف از این فرصت برای دیپلماسی هسته‌ای کمک بگیرد.

3. تدقیق برآوردهای جمهوری اسلامی ایران

برآیند این ائتلاف می‌تواند برآوردهای جمهوری اسلامی را در منطقه دقیق‌تر کند.[13] به عبارتی، جمهوری اسلامی ایران می‌تواند فرضیاتش درباره‌ی سرانجام ائتلاف، نحوه‌ی کار ائتلاف و میزان همکاری و انسجام کشورهای عضو ائتلاف بسنجد. همچنین فرضیات نظامی و عملیاتی مختلف در این پیکار به آزمون کشیده خواهد شد.

4. برآورد توان نظامی کشورهای عضو ائتلاف

جنگ‌ها مکان نمایش برخی از سلاح‌های پیشرفته‌ی نظامی است. جنگ ائتلاف آمریکایی علیه داعش امکان سنجش توان نظامی کشورهای عضو ائتلاف در رویارویی با گروه‌های چریکی و همچنین کارایی تسلیحاتی آنان را در این نوع از جنگ فراهم می‌کند.

5. مشخص شدن جایگاه و اهمیت راهبردی ایران در منطقه

مشکلات منطقه‌ای بدون مشارکت همه‌ی کشورهای منطقه به ویژه کشورهای مهم و اثرگذار حل نخواهد شد. بلکه حتی ورود بازیگران غیر عضو می‌تواند در آینده آشوب‌هایی را هم ایجاد کند. با توجه به اینکه ایران در این ائتلاف حضور نیافته است، ناکامی این ائتلاف می‌تواند اهمیت راهبردی ایران را بار دیگر نشان دهد.

نتیجه‌گیری

در این پژوهش تلاش شد در قسمت چرایی ایجاد ائتلاف آمریکایی ضد داعش از سه مفهوم ویرانگری خلاق، قدرت گفتمانی و چرخه‌ی سیاسی برای تبیین چرایی ایجاد ائتلاف استفاده شود. در ادامه، کشورهایی که وزارت خارجه‌ی آمریکا اسامی آن‌ها را به عنوان عضو ائتلاف اعلام کرد را ذکر کردیم و نیز اهداف ائتلاف آمریکایی ضد داعش عبارتند بودند از اجرای مدل پاکستان در مورد عراق و سوریه، جلوگیری از اجرای مبارزه موثر با تروریسم، جلوگیری از ایجاد الگوی مدیریت بحران منطقه‌ای، حفظ منافع آمریکا در شمال عراق (کردستان) و نهایتاً تضعیف جناح محافه‌کار داخلی.

این ائتلاف به مانند همه‌ی تحرکات و اقدامات بین‌المللی دارای تهدیدها و فرصت‌هایی برای برخی از کشورها بوده است. ما در این گزارش تلاش نمودیم تهدیدها و فرصت‌های این ائتلاف را برای ایران بر شماریم. تهدیدهای این ائتلاف عبارتند از: تهدید نیروهای مقاومت به عنوان متحدین ایران، تهدید احتمالی مرزهای ایران، امنیتی شدن ایران، کاهش نفوذ ایران در عراق به ویژه شمال این کشور و نهایتاً محاصره‌ی امنیتی ایران.

ائتلاف آمریکایی ضد داعش فرصت‌هایی را هم برای جمهوری اسلامی ایران در بر دارد که عبارتند از: تضعیف داعش، امتیازگیری در قضیه‌ی هسته‌ای از باب تعامل با ائتلاف، مشخص شدن جایگاه و اهمیت راهبردی ایران در منطقه، تدقیق برآوردهای جمهوری اسلامی ایران و نهایتاً برآورد توان نظامی کشورهای عضو ائتلاف.

امید طاهرنژاد /دانشجوی دکتری روابط بین الملل