چطور ممکن است لذت‌گراترین فرهنگ مصرفی در این کرهٔ خاکی، محل زندگی مذهبی‌ترین افراد جهان نیز باشد؟ چرا عقلانیتِ بوروکراتیکِ سرمایه‌داریِ شرکتی نتوانسته است آثار باقی‌ماندهٔ اعتقاد به خدا را از میان ببرد؟ این سؤال، به‌خصوص دربارۀ ایالات متحده مطرح است، جایی که همچنان دورترین مرزبان جامعهٔ مدرن صنعتی به شمار می‌رود. کریس لیمَن، یکی از سردبیران بوک‌فُروم، پاسخ این سؤالات را در کیش پول داده است.
لیمن کاملاً در مقابل ماکس وِبِری قرار می‌گیرد که برای توصیف شرایط امریکای شمالی اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری را نگاشت. وبر می‌گفت پروتستان‌های پیوریتن به‌مرور به یانکی‌های دنیامحور تبدیل شدند و آموختند که چگونه باید در قفس آهنین دنیا زندگی کنند: «ثروت‌اندوزی در ایالات متحده تاحدی پیش رفت که پیوندش را با معانی اخلاقی و دینی از دست داد و در مقابل با شهوت‌های دنیوی پیوند خورد. این موضوع باعث شد ثروت‌اندوزی برای افراد جنبهٔ سرگرمی پیدا کند.»

لیمن برخلاف وبر نشان می‌دهد که پروتستانتیسم در غایتِ خود، در بیرونِ مرزهای اروپا یعنی جایی که نامش را امریکا گذاشته‌اند، راهی بود برای افسون‌زدگیِ مجددِ دنیا نه خالی‌کردن آن از معانی متعالی. این موضوع هنوز هم در قالب ابَرکلیساهای معاصر تبشیری و پِنطی‌کاستال دیده می‌شود، جایی که جوئِل آستین، «پیام‌‌آور بشارتِ رفاه در هزارهٔ جدید»، بر امپراتوری‌ای حکومت می‌کند که در آن تلاش و کمک به نفس، از حمایت خدا برخوردار است.

نکتهٔ موردنظر لیمن هیچ‌گاه این نیست که عقلانیت بی‌رحم بازار تأثیری بر باورهای ماورایی افراد نداشته است. او در مقابل تأکید می‌کند که خودِ رمزورازهای بازار چنین باورهایی را طلب کرده و همیشه طلب خواهد کرد.

این یافته را نمی‌توان دستاوردی جدید دانست. قبل‌ازاین دانلد مِیِر، کریستوفر لَش، جکسِن لیِرس و تامِس فرَنک همگی به نتیجه‌ای مشابه دست یافتند. اما بینش کلیدی کتاب لیمن این است که پیوریتن‌‌های پروتستان و وارثان آن‌ها در الهیات (ازجمله مورمن‌ها) منطق انجیل متا و لوقا را با تلقی انسان‌گونه‌شان از خدا تکمیل کردند. آن‌ها برای فعالیت‌های اقتصادی دنیایی فرد بر روی زمین و در همین زندگی ارزش قائل بودند، نه کارهایی که در زندگی بعدی و در جهان دیگر پاداشش داده می‌شود.

لیمن نشان می‌دهد که به‌طور خاص ماده‌گرایی پروتستان و به‌طور کلی‌تر ماده‌گرایی عرفانی، همیشه زندگی امریکایی را به حرکت وا داشته است و دنیای حقیر اشیا را با هدف بهشت بزرگ‌تری سرشار کرده است. کتاب او نمایشی کامل است که استمرار تاریخ اقتصادی و فرهنگی امریکا را به تصویر می‌کشد.

با همهٔ این‌ها فکر می‌کنم او مرتکب دو اشتباه می‌شود که ما را باز به‌سوی وبر باز می‌گرداند. اول اینکه لیمن ادعا می‌کند که پیوریتنان پروتستان بازار را تقدیس کردند؛ اما حقیقت این نیست. برعکس، آن‌ها از بازار بیم داشتند و تا مدت‌ها هم سعی کردند در مقابل آن بایستند. از نظر آن‌ها، پول، دارایی و ثروت ابزاری بودند برای برآوردن این هدف: رسیدن به شخصیتی مصمم که بتواند با ارادهٔ خود مسیر حرکت به‌سوی خدا را انتخاب کند. درحقیقت از دید آن‌ها، این‌ها به‌خودیِ‌خود هدف نبودند. جابه‌جاشدن این اهداف و ابزار، که امروز آن را انقلاب بازار می‌نامیم، پیوریتن‌ها را وحشت‌زده کرد. آن‌ها در ردیف اول مخالفان سرمایه‌داری قرار داشتند.

نکتهٔ دیگر اینکه لیمن هم مانند وبر اعتقاد دارد که پیوریتن‌ها پیام‌آوران انسان خودساخته بودند. انسانی که همان تاجر یانکی نیرنگ‌بازی بود که خود را از قیود خانواده، عادات، سنت و جامعه جدا می‌دید. اما باید گفت که پیوریتن‌ها چنین نقشی نداشتند. جان وینتراپ و برخی دیگر از «سلطۀ دولت که هم مقدس است و هم عرفی» برای جلوگیری از «حیوان وحشی درون» سخن گفتند، حیوانی که با اعطای «آزادی طبیعی» به افراد، آزاد می‌شود. او نیز مانند شکسپیِر و هابز نتوانست بفهمد که این حیوان را چطور می‌توان خارج از قالب مذهب یا سیاست رام کرد.

کیش پول گاهی به کتابی مانند می‌شود که یک‌راست از دههٔ ۱۹۲۰ به امروز آمده است، دورانی که روشن‌فکران جوان یک قاعدهٔ ادبی امریکایی را ابداع کردند (ون وایک بروکس، لوئیس مامفورد و دیگران) و از پیوریتنیسم استعاره‌ای ساختند که برای هرچیز ِناخوشایندی که در فرهنگ امریکایی وجود دارد، به کار می‌آمد. بااین‌حال این کتاب غالباً به‌طرز خوشایندی جدید به نظر می‌رسد. به‌افتخار کریس لیمن که به ما نشان داده‌ است که چرا تاریخِ مذهبیْ بخش اصلی تاریخ امریکاست و اینکه چطور خداشناسان پروتستان به ستایندگان سرمایه‌داری تبدیل شدند.

• اطلاعات کتاب‌شناختی:
لِیمن، کریس. سرمایه‌داری، مسیحیت و تغییر ماهیت رؤیای امریکایی. انتشارات ملویل هَوْس. ۲۰۱۶

Lehmann, Chris. Money Cult, The : Capitalism, Christianity, and the Unmaking of the American Dream. Melville House Publishing. 2016

***

گروه رصد