مقدمه

لیبی پس از قذافی همچنان در حسرت امنیت و ثبات، روزگار را می‌گذراند. چندپاره شدن کشور، فعالیت گروه های تروریستی متعدد و دخالت های گاه و بیگاه بیگانگان وضعیت امروز این کشور است. ناامنی دامن این کشور را گرفته است. بمبگذاری و حملات تروریستی، حمله به سفارتخانه ها، ربودن اتباع کشورهای خارجی، حمله تروریستی در کشورهای همسایه به ویژه تونس همه آورده ی نحس عدم ثبات در این کشور محسوب می گردد. همه ی سال 94 پرونده‌ای برای کشور لیبی است و رنگین کمانی از تحولات. آنچه که در پیش می‌آید صرفاً به برخی از موضوعات مهمِ لیبی در سالی که گذشت می‌پردازد.

داعش در لیبی

سال گذشته (1393) داعش در لیبی حضور خود را اعلام نمود. پایگاه ابتدایی داعش در لیبی شهر درنه بود که با گسترش نفوذ این گروه به هلال نفتی لیبی نیز کشیده شد اما شاید بتوان اشغال سرت در شمال و مرکز نوار ساحلی لیبی را مهمترین دستاورد میدانی این گروه دانست. البته برخی از کارشناسان، عمده بدنه ی آنچه را که به عنوان داعش در لیبی شناخته می شود را انشعابات از دیگرگروه های تکفیری حاضر در این کشور می دانند که البته مهاجرت برخی از عراق و سوریه و همچنین کشورهای همسایه و آفریقایی برای پیوستن به داعش لیبی نیز به وقوع پیوسته است.

توسعه‌ی تروریسم و رشد گروه‌های تکفیری در لیبی برآمده از اوضاع نا به سامان این دیار پس از سقوط قذافی است.تشکیل دولت انتقالی و کنگره ملی در نهایت به انتخاباتی منجر شد که پارلمانی را روی کار آورد با تفاوت های فاحش نسبت به کنگره ملی. این مسئله در نهایت به تشکیل دو پارلمان مجزا و دو دولت در لیبی منجر شد که شرح این رخداد از حوصله ی این متن خارج است.

وزیر امورخارجه دولت مستقر در طبرق در 28 دی ماه 1394 به ابعاد نگرانی‌ها از داعش پرداخت و گفت:

«نگرانی هایی در سطح کشورهای عربی و آفریقایی از توسعه طلبی داعش در لیبی و تبدیل آن به حلقه اتصال میان بوکوحرام و گروه هایی مانند القاعده در مغرب عربی در ساحل آفریقایی با گروه تروریستی داعش در سوریه و عراق وجود دارد که این امر بر امنیت تونس، الجزایر، مصر، چاد و نیجر و حتی کشورهای اروپایی بازتاب منفی دارد.»[1]

به طور کلی امروز عملاً  می توان لیبی را به چهار بخش تقسیم نموده است که عبارت‌اند از:

بخش اول، دولت طبرق (پارلمان طیف لیبرال) که در دور دوم انتخابات پارلمانی لیبی پیروز شدند و مورد تأیید نهاد‌های بین‌المللی هستند؛

بخش دوم، دولت طرابلس و یا پارلمان (دور اول انتخابات) طیف اسلام‌گرایان لیبی و یا گروه موسوم به فجر؛

بخش سوم، منطقه سیال تحت نفوذ گروه‌های تندرو نظیر داعش و…؛

بخش چهارم، منطقه‌ای که عملاً از کنترل دو پارلمان خارج بوده و تحت اختیار قبایل لیبی می‌باشد که با توجه به منافع خود ممکن است به هر یک از سه بخش اصلی ذکرشده تمایل پیدا نمایند.[2]

حضور داعش در لیبی منجر به واکنش های منطقه ای و فرامنطقه ای شده است. از سوی دیگر حملات تروریستی مثلا در کشور همسایه لیبی یعنی تونس به ابعاد حضور لیبی افزوده است. حضور داعش در لیبی و پیشروهای آن به خصوص به سمت هلال نفتی لیبی منجر به تحریک طرفین درگیری در طبرق . طرابلس شده است تا تا حدی به سمت مصالحه حرکت کنند و از سوی دیگر فشار های بین المللی برای رسیدن به توافق نیز افزایش یافت.

لیبی با حضور در درنه، سرت، ، صبراته، بن جواد، هراوه و… برای خود یک نوار ساحلی بیش از 300 کیلومتری ایجاد نموده بود و قدم در هلال نفتی این کشور گذاشت. به طور مثال داعش در آذرماه94 شهر صبراته که مرکز تولید گاز صادراتی به اروپا  محسوب می شود را اشغال نمود. البته نیروهای نظامی لیبی برخی از متصرفات داعش را بازپس گرفتند. از سوی دیگر برخی از مواضع داعش در لیبی نیز مورد هجمه مستقیم آمریکایی ها قرار گرفت. و البته صحبت از حضور نیروهای اروپایی برای مقابله با داعش نیز مطرح است.

در برخی از اخبار در سال 94، از سفر ابوبکر البغدادی سرکرده داعش به لیبی سخن گفته شد که در حد خبر باقی ماند. برخی از مقامات لیبیایی و یا غربی لیبی را مامنی برای داعشی ها می دانند که در صورت افزایش فشار در عراق و سوریه، به سمت آن حرکت خواهند کرد.

شاید بتوان گفت مهمترین دغدغه در لیبی، در سالی که گذشت دوگانه مذاکرات صلح و فعالیت داعش بود.

مذاکرات صلح

از سال گذشته (1393) با محوریت سازمان ملل و نماینده آن در لیبی، برناردیو لیون، مذاکرات صلح بین طرف های درگیر در لیبی آغاز گردید و مذاکرات متعددی در سال 94 و در صخیرات مراکش  انجام گرفت. در ابتدای امر، مذاکره به صورت غیر مستقیم انجام می شد که در نهایت به مذاکرات مستقیم رسید. تیرماه 94 طرف‌های درگیر در بحران لیبی، شکل ابتدایی پیش‌نویس توافقنامه سیاسی را به امضا رساندندکه البته کنگره ملی لیبی مستقر در طرابلس در آن حضور نداشت. انتهای تابستان به عنوان موعد نهایی توافق اعلام شد و در 17 مهرماه لیون، فرستاده سازمان ملل متحد در امور لیبی، گفت:  فایز مصطفی السراج به عنوان نخست‌وزیر پیشنهاد شده و به همراه پنج نماینده، شورای ریاست دولت وفاق ملی لیبی را تشکیل دهد. بر همین مبنا، بنا بر آن شد تا شورای ریاستی لیبی به دنبال تشکیل دولت وفاق ملی باشد. البته از آن تاریخ فراز و نشیب هایی فراوانی برای تشکیل دولت وفاق ملی ایجاد گردید اما در نهایت تاکنون کابینه دولت وفاق ملی در پارلمان طبرق  و طرابلس رای اعتماد نگرفته است. یکی از موارد اختلافی بین طرابلس و طبرق، پست وزارت دفاعی برای ژنرال حفتر بود که در اعضا معرفی شده ی جدید المهدی البرغثی این سمت بر عهده دارد. لازم به ذکر است که در همین سال برناردیو لیون جای خود را به مارتین کوبلر داد تا وی سکاندار نماینده ملل متحد در امور لیبی باشد.

بسیاری از کمک های بین المللی از سوی کشورهای مختلف به تشکیل دولت وفاق ملی در لیبی منوط شده است. دولت آمریکا و دولت های اروپایی به دنبال آن بودند تا با تشکیل دولت وحدت ملی، یک شخصیت حقوقی قابل اتکا در لیبی شکل گرفته و دولت های خارجی را برای مقابله با ناامنی به لیبی دعوت نماید اما با به سرانجام نرسیدن تشکیل دولت وحدت ملی در لیبی و گسترش تررویسم در این کشور زمزمه های فراوانی برای مداخله خارجی توسط کشورهایی چون ایتالیا، انگلیس و آمریکا مطرح است و در بهمن امسال نیز آمریکا حمله هوایی را به لیبی تدارک دید. همسایگان لیبی همچون الجزایر و تونس مخالفت خود را با هرگونه مداخله نظامی خارجی در این کشور اعلام نموده اند.

مداخلات خارجی

تحولات حاصل از بیداری اسلامی، لیبی را هم درنوردید. اما لیبی در میانه ی راه با دخالت مستقیم ناتو مواجه شد. سقوط قذافی، در کنار حضور بازیگران منطقه ای و بعضا فرامنطقه ای، این کشور را به سمت عدم ثبات سوق داده است. امروز ترکیه و قطر در یک سوی ماجرا از دولت طرابلس حمایت می کنند و مصرو عربستان و امارات از دولت طبرق. دولتی که مورد شناسایی ملل متحد نیز می باشد.

به طور مثال گروه «فجر لیبی» که در طرابلس مستقر است چندی پیش از دستگیری یک افسر اماراتی در طرابلس لیبی به اتهام جاسوسی خبر داد و امارات را به همکاری با گروههای مسلح هوادار خلیفه حفتر فرمانده ارتش لیبی در بمباران مواضع خود متهم کرد.[3]

پیش از این نیز مصر با هماهنگی دولت طبرق لیبی، حملات هوایی را به مواضع مخالفین دولت طبرق تدارک دیده بود.

اما در کنار نقش آفرینی کشورهای منطقه، کشورهای فرامنطقه ای نیز نسبت به لیبی بی توجه نبوده اند. لیبی منبع مهم نفتی برای غرب محسوب می گردد اما حضور داعش در این کشور به اهمیت آن در هندسه فکر سیاستمداران غرب افزوده است. در یک سال گذشته حدود سه حمله هوایی از سوی آمریکا به لیبی انجام شده است. در ابتدای امسال حمله آمریکا به مواضعی انجام گرفت که آمریکایی ها آن را متعلق به القاعده می دانستند.

آمریکایی ها  طی بیانیه ای اعلام کردند که مختار بالمختار (سرکرده گروهی موسوم به المرابطون که از شاخه‌های گروه القاعده در مغرب عربی است) و تعدادی از اعضای یک گروه تروریستی را در شرق لیبی به هلاکت رساندند و این حمله هوایی با مشورت و هماهنگی با دولت موقت لیبی صورت گرفته است.[4]

آذر ماه نیز اوباما خبر داد که  حمله ای  به عضو ارشد داعش در لیبی از سوی نیرو هوایی آمریکا انجام شده است.

باراک اوباما در بهمن ماه از اقدام علیه نفوذ داعش در لیبی خبر داد و گفت:

«ما به اتخاذ اقدامات لازم در هر جایی که عملیات روشنی را مشاهده کنیم و یک هدف روشن را در ذهن داشته باشیم، ادامه خواهیم داد. آمریکا به همکاری با شرکای خود ادامه می دهد تا مطمئن شود جلوی نفوذ داعش در لیبی گرفته خواهد شد.»[5]

پس از این سخنان و به فاصله کوتاهی، آمریکا به برخی از نقاط لیبی حمله هوایی کرد.

پیش از این ژنرال جوزف دانفورد، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا روز جمعه به خبرنگاران گفت که از یک اقدام نظامی جامع علیه گروه داعش در لیبی سخن گفت. او همچنین از عملیات نظامی با کمک متحدان اروپایی واشنگتن مانند انگلیس، فرانسه و ایتالیا سخن گفت که تا الان عملیاتی نشده است اما خبر های متعددی از رایزنی برای حضور نیروهای انگلیسی در لیبی و همچنین اصرار به ایتالیا برای فرماندهی عملیات نظامی در لیبی خبرهایی منتشر می شود. از سوی دیگر آلمان نیز در تونس و در همسایگی لیبی به آموزش نیروهای نظامی لیبیایی می پردازد. پیش از این نیز از حضور کماندوهای فرانسوی در لیبی اخباری منتشر گردید.

کشورهای همسایه تونس و الجزایر و همچنین دولت طرابلس به شدت هرگونه مداخله نظامی خارجی در لیبی را رد کرده اند که برآورد این اخبار از سالی پر ماجرا برای لیبی حکایت دارد.

از سوی دیگر روسیه نیز وضعیت لیبی را رصد می کند و شناسایی های لازم از مواضع گروه های تروریستی به ویژه داعش را در دست دارد.

بحران مهاجرت

وضعیت نابسامان کشور لیبی و نزدیکی این کشور به قاره اروپا، این فرصت را برای آوارگان و همچنین سودجویان فراهم آورده است تا با استفاده از عدم کنترل دقیق بر مرزهای سرزمینی، مسیر لیبی برای مهاجرت به اروپا انتخاب شود. اما همیشه این مهاجرت پرخطر که از سواحل لیبی آغاز می شود به خوشی ختم نمی شود. غرق شدن مکرر مهاجران تبدیل به یک بحران انسانی برای بشریت و درگیری کشورهای حاشیه ی مدیترانه ایجاد نمود است.

در سه فصل اول 2015 میلادی مطابق با برخی آمارها، بیش از دوهزارنفر مهاجر جان خود را در مدیترانه از دست داده اند[6] و ماهانه صدها نفر در سواحل لیبی قربانی این راه پرخطر می شوند.

تجزیه لیبی

از ابتدا ناآرامی ها در لیبی که منجر به سقوط قذافی شد، گمانه زنی درباره ی تجزیه لیبی همیشه مطرح بوده است. در یک سال گذشته نیز به واسطه تعارضات و همچنین عدم توافق پایدار در عرصه سیاسی لیبی، بحث تجزیه در محافل رسانه ای مطرح بوده است اما نماینده ملل متحد در امور لیبی نیز از احتمال تجزیه این کشورسخن به میان آورده بود. کوبلر در اسفند94 در جلسه شورای امنیت گفت:

«در حال حاضر، لیبی باید به جلو رانده شود، در غیر این صورت، با خطر تجزیه و فروپاشی مواجه خواهد بود.»[7]

روزنامه تایمز نیز در اسفند 94، از مطرح شدن طرح تجزیه لیبی به سه دولت مجزا در نشست رم که درباره لیبی برگزار شده بود، خبر داد.

این روزنامه نوشت:

«بیشتر گمانه زنی ها در نشست رم این بود اگر طرح دولت وحدت ملی در لیبی به شکست بخورد، دولت های غربی فشار را برای تقسیم لیبی به سه دولت؛ شامل تریپولیا ( طرابلس ) در شمال غرب، فزان در جنوب غرب و سیرنائیکا( برقه) در شرق که بازگشتی به ساختار ایالتی این کشور در دوران عثمانی ها است، افزایش خواهند داد.»[8]

تایمز در این نوشته خود عنوان کرده است که این یک مساله پنهانی نیست که مصر از استقلال ‘سیرنائیکا’ حمایت به عمل می آورد چراکه مصر و امارات از پارلمان به رسمیت شناخته شده لیبی در تبروک در منطقه سیرنائیکا، حمایت به عمل می آوردند و این درحالی که است که ترکیه و قطر از دولت میانه رو اسلام گرا در طرابلس حمایت می کنند.

نگاهی به لیبی در سال آینده

شاید اولین موضوع در خصوص لیبی 95 بحث برسر ورود نیروهای خارجی به این کشور و مقابله با داعش باشد. بحث بر سر حضور 1000 نیروی انگلیسی و اقدام مشترک آمریکا، انگلیس و ایتالیا در این کشور همچنان داغ است. از سوی دیگر مذاکرات سیاسی برای به سرانجام رساندن طرح دولت وفاق ملی ادامه پیدا خواهد کرد. حل مشکل مهاجران نیز منوط به برقراری امنیت و ثبات در لیبی است. در غیر اینصورت فضا برای هجوم مهاجران باز است.

گروه منطقه شمال آفریقا