سال 2014 پوتین رئیس جمهور روسیه در سفر به ترکیه به همراه 10 تن از وزرای اقتصادی خود به گرمی از سوی رجب طیب اردوغان در کاخ جدید 1000 تختی خود مورد استقبال قرار گرفت. دو طرف علی‌رغم اختلافات سیاسی در موضوعات منطقه‌ای مثل سوریه، اوکراین و گرجستان، قراردادهای تجاری خوبی در زمینه‌های توریسم، گاز و ساخت‌وساز منعقد کردند و تصمیم بر این شد که روابط تجاری دو کشور از سطح کنونی 33 میلیارد دلار تا سال2020 به بیش از 100 میلیارد دلار افزایش پیدا کند.(1)
اما سه‌شنبه 24 نوامبر (3 آذر) در عرض 17 ثانیه، همه‌ی این توافقات به محاق رفت و روابط روسیه و ترکیه وارد فاز جدیدی شد. در این روز یک فروند جنگنده‌ی اف16 ترکیه، یک بمب‌افکن سوخو24 روسی را در حین انجام مأموریت ضد تروریستی علیه پایگاه‌های داعش در نوار مرز ترکیه و سوریه سرنگون کرد. ساعاتی بعد نیز یک بالگرد روسی که با اعزام به منطقه قصد داشته خلبانان روسی سوخو 24 را نجات دهد، توسط تروریست‌ها هدف قرار گرفت. بعد نیز خبر رسید که گروه‌های تروریستی یکی از دو خلبان سوخو را کشته‌اند. خلبان دیگر که توسط گروه‌های تروریستی دستگیر شده بود، توسط نیروهای ویژه‌ی سوریه و حزب‌الله و با هدایت سردار سلیمانی فرماندهی سرافراز سپاه قدس ایران و با آتش سنگین جنگنده‌های روسی، از دست تروریست‌ها نجات یافت.(2) ترکیه بعد از سقوط سوخو24 هرگز حاضر به عذرخواهی نشد ولی با گسترش واکنش‌های روسیه به این اقدام، اردوغان صراحتاً گفت که «ای کاش سوخو را سرنگون نمی‌کردیم».(3) بعد از این حادثه پوتین رئیس‌جمهور روسیه اتهام‌هایی مثل «خنجر از پشت»، «خرید نفت از داعش»، «همدستی با تروریست‌ها» و… را علیه دولت ترکیه مطرح کرد. پوتین بلافاصله در کنفرانس خبری مشترک با شاه اردن در «سوشی» نیز گفت «گروه تروریستی داعش نه تنها از میلیون‌ها دلار قاچاق سوخت به ترکیه سود می‌برد، بلکه از حمایت کامل ارتش یک کشور هم برخوردار است. همین دلیل اقدامات خونین و جسورانه این گروه تروریستی در سراسر جهان و از جمله در قلب اروپا است.»(4) این اظهارات راه را برای سایر مقامات روس نیز برای اظهارنظرهای تند و تهدید مقامات ترکیه به واکنشی سخت و پشیمان کننده باز کرد. حتی رئیس حزب لیبرال روسیه از دولت خواست ترکیه را با حمله‌ی اتمی تنبیه کند.(5)
با توجه به ادامه‌ی تنش‌ها در روابط دو کشور و خط‌ونشانی که مقامات دو کشور روزانه علیه یکدیگر می‌کشند، کارشناسان سناریوهای مختلفی را برای آینده‌ی روابط دو کشور پیش‌بینی می‌کنند:
1- سناریوی اول: واکنش روسیه تنها به تحریم ها محدود می شود
روس‌ها بعد از سرنگونی سوخو، مجموعه اقدامات تنبیهی گسترده‌ای را ضد ترکیه در پیش گرفتند که عبارت‌اند از:
– تشدید حملات هوایی به مراکز و پایگاه‌های تروریست‌ها در سوریه
– استقرار سامانه‌ی دفاع موشکی بسیار پیشرفته‌ی «اس 400» روسیه در پایگاه هوایی لاذقیه
– استقرار رزم‌ناو پیشرفته‌ی «مسکاو» در سواحل سوریه
– قطع تمام ارتباطات نظامی بین دو کشور
– هدف قرار دادن کامیون‌های ترکیه در مرز این کشور با سوریه
– اعلام بازنگری در روابط سیاسی و اقتصادی بین دو کشور
– خبر رسانه‌ها از احتمال حمایت روسیه از نیروهای کرد مخالف دولت ترکیه مثل پ.ک.ک
– خبر اعلام احتمال بازنگری در صادرات بنزین و گاز که ترکیه به شدت به آن نیازمند است
– بازنگری در اعزام گردشگران و طرح‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی روسیه در ترکیه
– اعمال کنترل بر پروازهای معمول بین دو کشور
– ارائه مجدد نظام روادید با اتباع ترکیه
– تحریم واردات مواد غذایی و کشاورزی از ترکیه
– دستگیری و اخراج 39 بازرگان ترکیه‌ای
– افزایش نظارت بر محصولات وارداتی از ترکیه
– امضای حکم اجرایی تحریم‌های ضد ترکیه از سوی پوتین شامل ممنوعیت یا محدودیت بر عملیات اقتصادی خارجی شامل واردات کالاهای مشخص از جمهوری ترکیه به فدراسیون روسیه
– منع یا محدودیت بر انواع مشخص کار (و خدمات) که ارائه‌کنندگان آن سازمان‌های تحت قلمرو دولت جمهوری ترکیه باشند
– منع کارفرمایان و پیمانکاران در زمینه کار و خدمات در بکارگیری اتباع جمهوری ترکیه
– توقف پروازهای چارتر بین روسیه و ترکیه
– افزایش کنترل بر فعالیت شرکت‌های حمل‌ونقل ترکیه‌ای در خاک روسیه
– افزایش کنترل بر بنادر در دریای سیاه.(6)
برخی کارشناسان معتقدند روس‌ها به‌خوبی می‌دانند که اگر فراتر از این تحریم‌ها، بخواهند وارد رویارویی نظامی با ترکیه شوند، امکان دارد بحران از کنترل خارج شود و آن‌ها نتوانند اوضاع را در جهت منافع خود کنترل کنند و ناتو مجبور شود برای حمایت از ترکیه به عنوان عضو خود وارد عمل شود. برخی از اظهارات پوتین نیز مؤید این سناریو است. پوتین به صراحت در پارلمان این کشور تاکید کرد: «اردوغان از کارهایی که انجام داده است، پشیمان خواهد شد اما روسیه قصد ندارد وارد درگیری نظامی با ترکیه شود. دنیا شاهد یک واکنش احساسی به این موضوع نخواهد بود.»(7) بر اساس این سناریو علی‌رغم برخی از تهدیدات مقامات روس، روند فعلی اقدامات تنبیهی بر ضد ترکیه ادامه پیدا خواهد کرد و روس‌ها هرگز وارد این فاز نخواهند شد که ترکیه را از ابعاد دیگری تنبیه کنند.
2- سناریوی دوم: حمله‌ای متقابل و حفظ آبروی روسیه
واقعیت این است که روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ بین‌المللی که سابقه‌ی ابرقدرتی نیز در تاریخ نه‌چندان دور خود دارد، نمی‌تواند به سقوط جنگنده‌ی خود توسط یکی از بازیگران اصلی منطقه، تنها واکنشی از جنس تحریم نشان بدهد چرا که عدم پاسخ درخور، منزلت و پرستیژ بین‌المللی روسیه را خدشه‌دار خواهد کرد. از سوی دیگر در مدیریت یک بحران، شخصیت فرد تصمیم‌گیر نیز بسیار مهم است. بر این اساس، پوتین به لحاظ شخصیتی که همواره سعی دارد خود را یک فرد قاطع، مصمم و قوی در افکار عمومی داخلی و جهانی نشان دهد، در صورتی که پاسخ درخوری به این اقدام متهورانه تُرک‌ها نشان ندهد، شخصیت وی نیز به عنوان یک رهبر قدرتمند زیر سؤال خواهد رفت. پوتین صراحتاً تأکید کرده است که «اگر کسی تصور می‌کند آن‌ها می‌توانند با ارتکاب جنایات جنگی، تنها با تحریم گوجه‌فرنگی از این موضوع رها شوند، کاملاً اشتباه می‌کنند.»(8)
اما سؤال اینجاست روسیه چه کار خواهد کرد؟ به نظر می‌رسد روسیه به جای تشدید اقدامات تجاری تنبیهی بر ضد ترکیه که خود نیز از آن متضرر می‌شود به یک اقدام متهورانه‌ی نظامی متقابل از جنس همان کاری که ترک‌ها با سوخو24 انجام دادند، دست بزند. آن‌ها در کمین خواهند نشست و زمانی که جنگنده‌های تُرک، حریم هوایی سوریه را نقض کنند یا کشتی‌های ترکیه حریم دریایی سوریه را نقض نمایند، وارد عمل شده و آن را سرنگون یا غرق خواهند کرد. در این صورت هم واکنش متقابلی به سرنگونی سوخو داده‌اند، هم افکار عمومی روسیه نیز راضی خواهد شد وهم پرستیژ روسیه و شخص پوتین نیز حفظ خواهد شد و بعید نیز به نظر می‌رسد که ناتو برای سرنگونی یک جنگنده‌ی ترکیه وارد عمل شود چرا که همین الان هم بسیاری از اعضای ناتو، ترکیه را مسئول بحران بوجود آمده می‌دانند و دلیلی نمی‌بینند که وارد یک تنش جدی با روسیه شوند.
3- سناریوی سوم: تقابل نظامی دو کشور و مداخله‌ی ناتو
ترکیه طی 4 سال گذشته راهبرد خود را بر اساس سرنگونی دولت بشار اسد در سوریه تنظیم کرده بود اما تشکیل ائتلاف (1+4) شامل ایران، روسیه، سوریه، عراق و حزب‌الله و شروع حملات هوایی روسیه و عملیات نیروهای زمینی سوریه و حزب‌الله با همراهی مستشاران نظامی ایران، راهبرد ترک‌ها در سوریه را کاملاً به محاق برد. برخی معتقدند ترکیه طی این مدت تلاش گسترده‌ای را انجام داد تا ائتلاف ناتو را به حضور و مداخله‌ی نظامی گسترده در سوریه ترغیب کند ولی بی‌میلی غرب به مداخله‌ای فراتر از حملات هوایی ائتلاف ضد داعش، ترکیه را واداشته است که با سرنگونی سوخوی روسی، ناتو را مستقیماً وارد جنگ سوریه کند. بر اساس این سناریو بحران بوجود آمده در روابط دو کشور ترکیه و روسیه در نهایت به تقابل نظامی دو کشور و مداخله‌ی ناتو منجر خواهد شد؛ یعنی همان چیزی که ترکیه می‌خواهد تا با حضور ناتو موازنه‌ای که به نفع روسیه و ایران در سوریه به هم خورده، تغییر کرده و پرونده‌ی سوریه نیز به نفع آنکارا و با سرنگونی حکومت بشار اسد بسته شود.
احتمال این سناریو بسیار ضعیف است چرا که نه روسیه مایل به درگیری نظامی نه با ترکیه و ناتو است و نه اعضای ناتو می‌خواهند که وارد فاز برخورد نظامی با روسیه شوند و تاوان ماجراجویی‌های ترکیه را آن‌ها پس بدهند. همچنین ناتو در بحران سوخو آنگونه که ترکیه انتظار داشت، خود را در حمایت از آنکارا جدی نشان نداد چرا که نه تنها اولویت اول این سازمان در سوریه فعلاً درگیری با روسیه نیست بلکه برخی از اعضای ناتو مثل فرانسه که مستقیماً درگیر تهدید داعش هستند بیشتر با راهبرد روس‌ها در سوریه همراهی نشان می‌دهند و به هیچ وجه نمی‌خواهند تمرکز خود را از مبارزه با داعش به هدف دیگری موکول کنند. از سوی دیگر مواضع برخی از اعضای ناتو نیز مثل آلمان، یونان و جمهوری چک به صورت سنتی در نقطه‌ی مقابل ترکیه تعریف می‌شود. در همین راستا و بعد از سرنگونی سوخو24 و زمانی که ترکیه نیاز به حمایت شدید اعضای ناتو داشت، «میلوش زمان» رئیس جمهور چک به عنوان یکی از اعضای ناتو طی اظهاراتی گفت: «ترکیه به جای آنکه متحد ناتو باشد، متحد داعش است.»(9)
4- سناریوی چهار: گسترش بحران به سایر پرونده‌های منطقه‌ای ترکیه و روسیه
با سرنگونی سوخو24، عدم عذرخواهی مقامات ترکیه، تشدید جنگ لفظی رهبران دو کشور و همچنین تقابل حاصل جمع صفر دو کشور در بحران سوریه، آینده‌ی تیره و تاری از روابط دو کشور را ترسیم می‌کند که نه تنها به این زودی‌ها ترمیم نخواهد شد، بلکه به نظر می‌رسد بحران در روابط دو کشور از موضوع سوریه به سایر پرونده‌های منطقه‌ای دو کشور نیز سرایت خواهد کرد. روس‌ها و ترک‌ها به صورت سنتی در قفقاز جنوبی و بر سر موضوع قره‌باغ در نقطه‌ی مقابل یکدیگر قرار دارند. در قفقاز جنوبی، گرجستان و آذربایجان متحدین غرب محسوب می‌شوند و روسیه برای برقراری موازنه با ارمنستان متحد شده است. مسکو در منازعه‌ی قره‌باغ نیز از ارمنستان حمایت می‌کند و ترکیه نیز طرفدار آذربایجان است. با حمایت قاطع روسیه از ارمنستان، مسکو اجازه نداده است که تاکنون جنگ دوباره‌ای در قفقاز جنوبی شکل بگیرد. به نظر می‌رسد بعد از این نیز چنین خواهد بود چرا که بروز جنگ جدیدی در این منطقه، پای قدرت‌های بین‌المللی و متحدین تازه‌ی آذربایجان را به منطقه باز خواهد کرد و این به ضرر روسیه است اما با توجه به شرایط جدید احتمالاً در آینده حمایت‌های روسیه و ترکیه از ارمنستان و آذربایجان نمود بیشتری پیدا خواهد کرد. حضور نظامی بیشتر روس‌ها در ارمنستان و امضای قراردادهای نظامی بیشتر با ایروان یا پیوستن آذربایجان به ناتو و تشدید جنگ لفظی مقامات آذربایجان، می‌تواند سناریوهای محتمل در این زمینه باشد. بر اساس گزارش‌ها بعد از سرنگونی سوخو24، روسیه حضور نظامی خود را در اطراف ترکیه تقویت کرده و غیر از استقرار گسترده‌ی ناوگان مجهز روسیه در دریای مدیترانه، روسیه در این فاصله ۱۴ بالگرد نظامی خود را راهی ارمنستان کرده است که ۷ فروند از آن‌ها بالگرد زرهی تهاجمی هستند.(10) در بحران عراق نیز تنش در روابط دو کشور دیده می‌شود.
دو کشور در پرونده قبرس نیز در مقابل یکدیگر قرار دارند؛ قبرس از سال 1974 میلادی به دو بخش ترک‌نشین و یونانی‌نشین تقسیم شده است. بخش ترک نشین در شمال قبرس در دهه 1980 میلادی به طور یک‌جانبه از قبرس اعلام استقلال کرد و در حال حاضر فقط ترکیه استقلال آن را به رسمیت می‌شناسد. در اولین نشانه کشیده شدن بحران به پرونده قبرس، رئیس جمهور قبرس یونانی‌نشین که سرگرم دیدار از یونان بود گفت که جنگنده‌های روسی می‌توانند از پایگاه‌های هوایی کشورش در جنگ علیه داعش در سوریه استفاده کنند. ضمناً کشتی‌های روسیه هم می‌توانند از بنادر کشورش در شرایط سخت استفاده کنند.»(11)
نتیجه‌گیری
تحرکات گسترده‌ی روسیه در منطقه، سفر پوتین به تهران و دیدار بسیار حساس و مهم وی با رهبر معظم انقلاب، استقرار سامانه موشکی s400 در سوریه، حضور گسترده‌ی ناوگان دریایی روسیه در آب‌های مدیترانه، استقرار پیشرفته‌ترین مقرّ فرماندهی هوایی پرنده ویژه‌ی وقوع نبردهای هسته‌ای در سوریه که قادر به هماهنگی با تمام عملیات هوایی، زمینی، دریایی و موشکی من‌جمله جنگ هسته‌ای و البته ماهواره‌های این کشور در عرصه جهانی است و خبر رسانه‌ها، از احتمال اعزام نیروی زمینی روسیه با 150 هزار سرباز (12) به سوریه برای جنگ با تروریست‌ها به خوبی این گزاره را ثابت می‌کند که روس‌ها آمده‌اند که حضور موثری در پایان بحران سوریه داشته باشند. اظهارات اردوغان مبنی بر این که «ای کاش سوخو24 را سرنگون نمی‌کردیم» حکایت از این دارد که ترک‌ها در سرنگونی جت روسی دچار اشتباه محاسباتی شده و به هیچ یک از اهداف خود نرسیده‌اند. روابط دو کشور ترکیه و روسیه با این مختصاتی که ارائه شد، ماه‌های پرتنشی را پیش روی خود دارد. هیچ یک از دو کشور حاضر به چشم‌پوشی از منافع خود نیستند. بحران سوریه به شدت به نظم منطقه‌ای و بین‌المللی گره خورده است. ترکیه قدرتی متوسط در سودای رؤیاهای بزرگ است اما قابلیت‌های محدودی برای تحقق رویاهای خود دارد و برای تحقق آن‌ها باید از سد روسیه و پوتین بگذرد. گاردین در گزارشی دراین باره می‌نویسد: «رؤیای احیای امپراتوری عثمانی اردوغان، ترکیه را در مسیری خطرناک قرار داده است. اردوغان باید بداند که مقابله با روسیه کار اشتباهی است چرا که ضربات مهلک از جانب شرق می‌آید، نه غرب.»(13)
—————————————
منابع:
1- Deutsche Welle “Russia and Turkey to focus on economic and trade ties” , available at :http://www.dw.com/en/russia-and-turkey-to-focus-on-economic-and-trade-ties/a-18104655 Date 01.12.20
2- sputnik ,” Iranian General Soleimani Supervised Operation to Save Russian Su-24 Pilot” , available at:
3- businessinsider,” Turkey’s president says he wishes the country’s military hadn’t downed that Russian jet” available at:
http://www.businessinsider.com/ap-turkish-president-says-wishes-plane-downing-had-not-happened-2015-11
4- Russia today,” Putin: Downing of Russian jet over Syria stab in the back by terrorist accomplices “, available at : https://www.rt.com/news/323262-putin-downing-plane-syria/
5- guardian, ” Russia ‘playing with fire’, warns Turkey, as Moscow imposes visa regime “, available at:
http://www.theguardian.com/world/2015/nov/27/russia-introduces-visa-regime-for-turkish-citizens
6- guardian,” Vladimir Putin announces Russian sanctions against Turkey”, available at:
http://www.theguardian.com/world/2015/nov/28/vladimir-putin-calls-for-greater-sanctions-against-turkey
– guardian,” Russia imposes sanctions on Turkey over downed plane ” available at:
http://www.theguardian.com/world/2015/nov/26/hollandes-anti-isis-talks-with-putin-complicated-by-downing-of-russian-jet
– Russia today,” Russian government ratifies economic sanctions against Turkey “, available at:
https://www.rt.com/business/324121-russia-sanctions-against-turkey/
7- Russia today,” ‘Allah took their sanity’: Putin accuses Turkish leadership of ‘aiding terror’ ” available at:
https://www.rt.com/news/324537-putin-annual-address-terrorism/
8-ibid
9- Russia today,” Turkey acts like ISIS ally, should not be EU member’– Czech president “, available at:
https://www.rt.com/news/325498-turkey-eu-member-isis/
10- sputnik,” Russia Sends Attack, Transport Helicopters to Air Base in Armenia” available at:
http://sputniknews.com/russia/20151208/1031403941/russia-armenia-vase-helicopters.html#ixzz3uDafZWqM
11- Hurriyet Daily News,” Russian jets granted use of Greek Cypriot airbase if in ‘difficult situation’”, available at:
http://www.hurriyetdailynews.com/russian-jets-granted-use-of-greek-cypriot-airbase-if-in-difficult-situation.aspx?pageID=238&nID=92318&NewsCatID=359
12-Scott Campbell, “End of ISIS? Putin ‘sending 150,000 soldiers to Syria to WIPE OUT evil Islamic State” , sunday express, available at:
http://www.express.co.uk/news/world/609757/Putin-ISIS-Islamic-State-Syria-Raqqa-troops-soldiers-air-strike-jets-military
13- guardian,” Erdogan’s dreams of empire are perilous for Turkey ” available at: http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/dec/06/erdogan-turkey-russia-syria-foreign-policy
