حدود چهار سال پیش شورش معترضان به حکومت مرکزی در سوریه در مارس 2011 هرگز به عنوان پدیده ای که به بزرگترین مهاجرت تاریخ بشر در یک نسل می انجامد، تصور نمی شد؛ عنوانی که کمیسر عالی امور پناهندگان سازمان ملل به مهاجرت 11.6 میلیون نفری مردم سوریه داده است. آنتونیو گاترز همچنین تصریح کرده، بحران سوریه بدترین بحرانیست که این کمیساریا در 25 سال گذشته درگیر آن بوده است. مطابق این آمار 7.6 میلیون نفر از جمعیت آوارگان، در خاک سوریه مهاجرت کرده‌اند و در مناطق تحت کنترل دولت مرکزی ساکن شده‌اند. به این ترتیب بیش از 4 میلیون سوری در این مدت، این کشور را ترک کرده‌اند. در این میان تعداد پناهندگان در عراق 249.463 نفر و در اردن، 629.245 نفر است. تعداد پناهندگان سوری در مصر 132.375 نفر و در لبنان یک میلیون و 113 هزار نفر است. این رقم در ترکیه 1.938.999 نفر است. بر این اساس تعداد 348.540 پناهنده سوری نیز در اروپا تلاش می‌کند تا پناهندگی سیاسی به دست بیاورند.[1]
این آمار نشان می‌دهد بحران سوریه برای همسایگان این کشور در ابعادی وسیع، اثرگذار است. ضمن آنکه گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان (UNHCR) تنها آن دسته از آوارگانی را شامل می‌شود که نام آنها از سوی پایگاه‌های این نهاد در کشورهای مزبور ثبت شده است. این در حالی است که شمار آوارگان به ویژه در خارج از خاک سوریه به مراتب بیش از این برآورد می‌شود. به طور مثال شمار آوارگان در اردن رقمی حدود یک میلیون نفر گفته شده است. همچنین پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که تا پایان سال جاری میلادی تعداد پناهندگان در کشورهای همسایه سوریه، به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. این کمیساریا پیش‌بینی کرده است در لبنان شمار آوارگان تا پایان امسال به 2 میلیون نفر خواهد رسید. این رقم در کشورهای اردن و ترکیه، به ترتیب 900 هزار و یک میلیون و 700 هزار نفر خواهد بود.[2] جهان با یک تراژدی تاریخی دیگر مواجه است.
آثار منطقه‌ای؛ بی‌ثباتی در بلندمدت
تحلیل‌ها پیرامون بحران سوریه حکایت از فرجام دور آن دارند و تبعات بلندمدتی برای آن پیش‌بینی می‌کنند. بخش مهمی از این تبعات به مسئله آوارگان سوری باز می‌گردد. اگرچه سرنوشت مردم سوریه در این بحران منطقه‌ای بیش از هر موضوع دیگری حائز اهمیت است، اما تبعات چنین مهاجرت بزرگی برای همسایگان این کشور و منطقه غرب آسیا نیز حیاتی تلقی می‌شود. توسعه فقر و بی‌ثباتی، مهمترین پیامد بلندمدت برای منطقه غرب آسیا خواهد بود. بخش اعظمی از ثروت مردم سوریه از بین رفته است و زیرساخت‌های این کشور تا مدت‌ها ظرفیت بازگشت جمعیت آواره به کشورشان را ندارد. پژوهش‌های مفصلی وجود دارند که نشان می‌دهند زندگی اردوگاهی که اکنون سرنوشت آوارگان سوری است، نارسایی‌های اجتماعی را در کشور میزبان توسعه می‌دهد. حجم بالای پناهندگان و پیش‌بینی‌ها درباره افزایش رقم‌های کنونی، به این معنی است که منطقه غرب آسیا در سال‌های آینده با جمعیت قابل توجه از مردمی مواجه است که سرزمین و ثروتشان را از دست داده‌اند. این سرخوردگی، نسلی را به وجود می‌آورد که برای بهره‌برداری‌های مختلف سیاسی مستعداند.
نکته‌ای که سفیر سابق ایران در لبنان با توجه به ویژگی‌های منطقه توضیح داده، به همین مسأله اشاره دارد.[3] محمد ایرانی معتقد است بهره‌برداری سیاسی از پناهندگان و آوارگان سوری در تمام کشورهایی که آنان را پذیرفته‌اند، یک امر رایج است. اما مشکل اینجاست که به احتمال زیاد کشورهای همسایه سوریه از این جمعیت پناهنده بهره‌برداری‌های امنیتی کرده و خواهند کرد. دو کشور ترکیه و اردن که به روشنی از مخالفان حکومت مرکزی سوریه پشتیبانی می‌کنند، در برنامه‌های تبلیغاتی خود جمعیت آواره‌ای را که اسکان داده‌اند، به عنوان مخالفان بشار اسد معرفی می‌کنند و حجم تبلیغاتی قابل توجهی علیه حکومت دمشق در اردوگاه‌ها در این کشورها وجود دارد. این وضعیت تنها مختص به مخالفان بشار اسد نیست. به این ترتیب فقر و سرخوردگی به عنوان یک بحران اجتماعی میان آوارگان دست‌مایه‌ی سوء‌استفاده گروه‌ها و کشورهای مختلف درگیر در بحران سوریه می‌شود. بیشترین آسیب در کشورهای متحد غرب و از سوی گروه‌هایی صورت می‌گیرد که برای رویارویی با حکومت اسد، نیروهای خود را از میان آوارگان جذب می‌کنند. به عبارت دیگر موضوع آوارگان مطابق تجربیاتی که در منطقه وجود دارد[4]، نشانه‌ای برای افزایش و تداوم بی‌ثباتی در غرب آسیا است.
همسایگان سوریه؛ پیامدهای مشترک
تروریسم، تشدید بحران‌های سیاسی، اختلال در نظام اقتصادی و افزایش نارسایی‌های اجتماعی مهمترین آثار عمومی هستند که پدیده آوارگان سوری تا کنون برای کشورهای همسایه داشته است. پیش‌بینی می‌شود روندهای موجود ادامه یابد.
1- تروریسم: از آغاز بحران سوریه، این کشور تبدیل به مهمترین پایگاه برای تروریست‌های تکفیری شده است. گروه داعش بزرگترین گروه تروریستی منطقه، بخش‌هایی از خاک سوریه را در اختیار دارد و در این مناطق به جذب و تربیت نیرو می‌پردازد. گروه عمده دیگری که فعالیت مشابه دارد، جبهه النصره است که شاخه القاعده در سوریه به حساب می‌آید. آوارگان سوری در خود سوریه و اردوگاه‌های آنان که در کشورهای همسایه قرار دارد، یکی از مهمترین پایگاه‌ها برای جذب نیرو به حساب می‌آیند. همچنین گروه‌های تروریستی عوامل خود را به همراه آوارگان به مناطق مختلف استقرار آنها می‌فرستند و حتی از داخل کشور پذیرنده، اقدام به جذب نیرو می‌کنند. این وضعیت از یک سو به تقویت جبهه مخالفان دمشق در داخل سوریه و عراق می‌انجامد و از سوی دیگر ظرفیت اثرگذاری این گروه‌ها را در کشورهای همسایه توسعه می‌دهد. حملات تروریستی در ترکیه و اردن مبین وجود چنین پیامدهایی است.
2- بحران سیاسی: از میان پنج کشور اصلی همسایه سوریه که بخش اعظم پناهندگان را اسکان داده‌اند، کشورهای ترکیه، لبنان و عراق دچار بی‌ثباتی سیاسی هستند. حتی اردن نیز با وجود همه تمهیداتی که اندیشیده است، به نابسامانی سیاسی نزدیک است. اگر چه سیاست‌های این کشورها در قبال آوارگان متفاوت است، اما بهره‌برداری‌های سیاسی از سوی احزاب و همچنین گروه‌های تروریستی در این کشورها، می‌تواند به بروز بحران سیاسی بیانجامد. کشوری مانند لبنان که آوارگان را در اردوگاه‌ها اسکان نمی‌دهد و آنها را در جامعه خود پذیرفته است، بیشتر از دیگران مستعد چنین بحران‌هایی است. به ویژه آنکه اختلافات سیاسی احزاب در این کشور از تشکیل دولت جدید جلوگیری کرده و مدت‌هاست بیروت دچار نوعی خلاء سیاسی است. ترکیه نیز چنین وضعیتی دارد و اکنون دولت انتقالی در این کشور تلاش می‌کند تا با برگزاری انتخابات زودهنگام به بن‌بست سیاسی پایان دهد. در عراق دولت بغداد با حضور داعش مواجه است و وابستگی نیروهای سیاسی و حتی ارتش به دولت مرکزی شکننده ارزیابی می‌شود. توسعه تروریسم در این کشورها مهمترین دلیل برای توسعه بحران‌های موجود ارزیابی می‌شود.
3- اختلال در اقتصاد: تقریبا تمام کشورهای همسایه سوریه متاثر از موج آوارگان با مشکلات اقتصادی مواجه شده‌اند. احتمالاً ترکیه با رشد بیش از 3 درصدی در اقتصادش از بقیه مستثنا می‌شود. هر چند کشورهای پذیرنده مقادیر قابل توجهی کمک اقتصادی از غرب و نهادهای بین‌المللی دریافت کرده‌اند و این کمک ها در آینده نیز ادامه خواهد داشت، اما آوارگان برخی از منابع اصلی درآمدی این دولت‌ها را تضعیف کرده‌اند. لبنان، اردن و مصر که صنعت توریسم بخش مهمی از اقتصادشان را تشکیل می‌دهد، احتمالاً بیشترین صدمه را خواهند دید. مقامات لبنانی اعلام کرده‌اند کاهش درآمدهای این کشور، دولت را با بحران بدهی مواجه کرده است.[5] گفته می‌شود حدود یک میلیون پناهنده در شهرهای مختلف لبنان به ویژه بیروت ساکن شده‌اند و دولت نمی‌تواند به این شمار افزایش‌یافته جمعیت، خدمات ارائه کند. محدودیت در خدمات آموزشی، بهداشتی و حتی آب و برق از جمله دغدغه‌های مهم در این کشور است. این وضعیت برای اردن نیز محسوس است. وضعیت در مصر و عراق با توجه به وسعت سرزمینی و جمعیتی بهتر است اما مقامات مصری و عراقی نیز بارها نسبت به پیامدهای اقتصادی پناهندگان هشدار داده‌اند. این وضعیت می‌تواند به نارضایتی‌های داخلی در این کشورها دامن بزند و به بحران‌های فلج‌کننده اقتصادی بیانجامد.
| تروریسم، تشدید بحران های سیاسی، اختلال در نظام اقتصادی و افزایش نارسایی های اجتماعی مهمترین آثار عمومی هستند که پدیده آوارگان سوری تا کنون برای کشور های همسایه داشته است. |
4- توسعه نارسایی‌های اجتماعی: دولت‌های پذیرنده این حجم از جمعیت آوارگان، عموماً فاقد توانمندی لازم برای مدیریت اجتماعی وضع موجود هستند. به طور مثال در تمامی این کشورها به ویژه ترکیه، گروه‌های قاچاق انسان روز به روز توسعه می‌یابند.[6] تا جایی که گفته می‌شود این باندهای قاچاق با دولت‌ها رابطه دارند و مورد حمایت نظام سیاسی‌اند. در مورد ترکیه گفته می‌شود انتقال پناهجویان به مرزهای اروپا، یک راهبرد رسمی است.[7] پناهندگانی که بدون کمترین امکانات مالی در کشورهای همسایه سوریه گرد آمده‌اند منبع مهمی برای افزایش غیر قابل کنترل بزهکاری‌های اجتماعی محسوب می‌شوند. این نگرانی به ویژه برای شهرهای بزرگی همچون، بیروت، قاهره و استانبول بسیار جدی است. گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد بسیاری از آوارگان به ویژه زنان مورد سوء‌استفاده های غیرانسانی در کشور پذیرنده قرار گرفته‌اند.[8]
مسئله تناسب جمعیتی؛ لبنان و اردن
دو کشور لبنان با 6 میلیون نفر و اردن با 7 میلیون نفر جمعیت، هر کدام حدود یک میلیون آواره را پذیرفته‌اند و یا در آینده نزدیک خواهند پذیرفت. مقامات اردنی اعلام کرده‌اند جمعیت آوارگان سوری تا کنون حدود بیست درصد از جمعیت کنونی آنها را تشکیل می‌دهد. هر دو کشور از دیرباز با موضوع آوارگان فلسطینی و هضم آنها در جامعه خود مواجه بوده‌اند. از این حیث اگر چه بر دشواری‌های جمعیتی آنها افزوده می‌شود اما جوامع این کشورها تجربه‌ای طولانی‌مدت در پذیرش پناهندگان خارجی دارند. اما قلت شهروندان آنها در برابر موج آوارگان، نگرانی‌هایی جدی آفریده است.
گزارش‌ها می‌گویند، شمار آوارگان سوری در لبنان با گذشت ۳ سال، به اندازه یک‌چهارم کل جمعیت لبنان رسیده است. آنتونیو گوترس، کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، هنگام ارائه گزارش خود در ژنو تصریح کرد که با توجه به جمعیت لبنان، هیچ کشور دیگری در جهان به اندازه لبنان این تعداد آواره را پناه نداده است. روزانه حدود ۲۵۰۰ شهروند سوری از مرز لبنان عبور می‌کنند و در این کشور پناه می‌گیرند. کمیسر عالی سازمان ملل هشدار داده که این کشور کوچک که خود گرفتار مشکلات فراوانی است، ممکن است گرفتار بحرانی شود که بر شرایط تمام خاورمیانه تأثیر گذارد.[9] این رقم در اردن یک‌پنجم جمعیت است. [10] این ارقام آخرین آماری است که در این مورد منتشر شده و مربوط به چند ماه پیش است. اکنون وضعیت جمعیتی در این دو کشور به مراتب پیچیده‌تر شده و به نگرانی‌ها دامن زده است. به ویژه این وضعیت برای لبنان که حمایت‌های کمتری را نسبت به اردن دریافت کرده، بغرنج‌تر است. اردن با ائتلاف غرب علیه داعش و حکومت مرکزی سوریه همکاری می‌کند.
ترکیه و مسئولیت‌هایش
آنکارا از یک سو تحت فشار مسئولیت‌هایش در قبال بحران سوریه قرار دارد و از سوی دیگر با مسئله کردها مواجه است. بخشی از آوارگانی که از شمال سوریه وارد خاک ترکیه شده‌اند، کردها هستند. یعنی جمعیتی که در خود ترکیه با دولت مرکزی در این کشور از دیرباز اختلافاتی داشته‌اند. مقامات ترکیه طی ماه‌های گذشته سیاست خود را در قبال کردها تغییر داده و همزمان با حملات هوایی به مواضع داعش در خاک سوریه، مواضع حزب پ.ک.ک در شمال عراق را نیز مورد هدف قرار داده است. به هم خوردن آشتی میان دولت مرکزی ترکیه و مخالفان کرد، رویکرد این کشور در قبال آوارگان شمال سوریه را توضیح می‌دهد. گزارش‌های مختلفی از وضعیت اسفبار پناهندگان سوری در ترکیه منتشر شده است. چندی پیش نیروهای مرزی ترکیه با آوارگان کردی که قصد داشتند از حملات داعش به خاک این کشور فرار کنند، درگیر شدند و برای درو کردن آنها از مرز، از امکانات ضد شورش استفاده شد.[11]
پناهجویان در اردوگاه‌های مرزی ترکیه بارها در اعتراض به وضعیتشان دست به تظاهرات زده‌اند. تنها برخی اردوگاه‌ها در این کشور از امکانات کافی برخوردارند و دولت ترکیه با این وجود که بیشترین میزان پناهجو را در خاک خود پذیرفته، اما مشکلات قومیتی در درون این کشور باعث شده تا در مدیریت پناهندگان با موانع جدی روبه‌رو شود.[12] دولت ترکیه از سوی برخی فعالان و سازمان‌های حقوق بشری به اجرای سیاست‌های تبعیض قومیتی در قبال آوارگان کرد سوریه متهم شده است.[13]
یک بحران برای همه
آنطور که سخنگوی کمیساریای امور پناهندگان در مورد لبنان تصریح کرده است، موج آوارگان در صورتی که در یکی از کشورهای اصلی پذیرنده به یک بحران جدی بیانجامد، می‌تواند تأثیرات ناگواری برای کل منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا داشته باشد. کشورهایی که این پناهجویان را پذیرفته‌اند، ظرفیت‌های نگران‌کننده‌ای برای بروز بی‌ثباتی داخلی دارند در حالی که جمعیت قابل توجهی از پناهندگان را درون خاک خود جای داده‌اند. تصور یک سوریه دیگر با توجه به تجربه سال گذشته در عراق، چندان دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. باید دانست که سرایت بی‌ثباتی به کشورهای همسایه سوریه، با توجه به ناتوانی منطقه در کنترل یک بحران جدید، می‌تواند به بروز تراژدی‌های ترسناک‌تری بیانجامد.
در نهایت طولانی شدن جنگ داخلی در سوریه و افزایش روزافزون شمار آوارگان، در کشورهای همسایه، هزینه این بحران را روزبه‌روز افزایش می‌دهد. همسایگان سوریه به ویژه ترکیه و اردن نقش ویژه‌ای در تداوم این بحران دارند. آنها مهمترین حامیان گروه‌های معارض در سوریه هستند که امکان پشتیبانی را در مرزهای خود برای آنها فراهم کرده‌اند. افزایش هزینه‌ها و شمار پناهجویان می‌تواند به تغییر سیاست این کشورها در قبال سوریه منجر شود. هرچند این احتمال بیش از آنکه به واقعیت نزدیک باشد، خوش‌بینانه است. اما تحولات سیاسی در این کشورها به ویژه در ترکیه، به طرح چنین احتمالاتی موضوعیت داده است.
[1] http://edition.cnn.com/2015/07/09/middleeast/syria-refugee-crisis-united-nations/
[2] http://www.dw.com/fa-ir/چرا-کشورهای-ثروتمند-عربی-پناهجوی-سوری-نمیپذیرند/a-18704520
[3] http://peace-ipsc.org/fa/%D8%A8%D9%87%D8%B1%D9%87-%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D9%BE%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86/
[4] نظری، حمید، مشکلات پناهندگان در جوامع پذیرنده، اطلاعات سیاسی – اقتصادی، دی 1367 – شماره 25
[5] http://www.newsibn.com/fa/doc/analysis/15238/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C%D9%87-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%B4-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D9%84%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86-2015
[6] http://islamtimes.org/fa/doc/news/309517/%D9%BE%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B7%D8%B9%D9%85%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86
[7] http://khabaronline.ir/%28X%281%29S%28rcsehzhqqkqkqvafloqybnbj%29%29/detail/455755/weblog/iranimohammad
[8] http://www.entekhab.ir/fa/news/198200/%D8%B3%D9%88%D8%A1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87
[9] http://www.dw.com/fa-ir/%D9%84%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF-%DB%8C%DA%A9-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D9%BE%D9%86%D8%A7%D9%87%D8%AC%D9%88%DB%8C-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%BE%D8%B0%DB%8C%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/a-17541346
[10] http://sahebkhabar.ir/news/5918760/%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%AC%D9%88%D8%AF%D9%87-%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C-%DB%B2%DB%B1-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%D9%84-%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D9%87%D9%86%D8%AF
[11] http://www.mashreghnews.ir/fa/news/347253/%D8%B9%DA%A9%D8%B3%D8%AD%D9%85%D9%84%D9%87-%D9%BE%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C
[12] http://www.mashreghnews.ir/fa/news/347716/%D8%B9%DA%A9%D8%B3%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86-%D9%85%D8%B1%D8%B2-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D8%B1-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%E2%80%8E
[13] http://dana.ir/News/432830.html
