هم‌زمان با سقوط محمد مرسی، رئیس‌جمهور سابق مصر در ماه ژوئیه سال 2013، روابط میان دولت مصر و جنبش حماس که کنترل کامل نوار غزه را در دست دارد، تیره‌وتار شد. از آن زمان تاکنون، دولت مصر تخریب تونل‌های مرزی به سمت غزه را در دستور کار خود قرار داده است. به‌گونه‌­ای که از زمان قدرت گیری دولت نظامی در قاهره، بیش از 1600 تونل تخریب شد. پس از حملات مرگباری که در اکتبر سال 2014 در شبه‌جزیره‌ی سینا به وقوع پیوست و منجر به کشته شدن بیش از 30 سرباز مصری شد، مقامات قاهره تصمیم گرفتند منطقه‌ای حائل میان مصر و غزه ایجاد کنند. این در حالی است که گذرگاه رفح و تونل‌های[1] زیرزمینی تنها راه نجات برای مردم غزه است که تحت محاصره‌ اسرائیل زندگی می‌کنند.

بنابراین، در شرایطی که رژیم صهیونیستی از همه طرف مردم نوار غزه را محاصره کرده، تونل­ها و گذرگاه زمینی رفح در جنوب نوار غزه تنها کانال ارتباط با جهان خارج است. تمامی مردمان غزه امیدوارند که مقامات مصری این گذرگاه را برای همیشه باز کنند. این در حالی است که به‌تازگی روابط میان حماس و مصر به رهبری “عبدالفتاح السیسی”، با چالش­های عدیده‌­ای روبرو شده و حتی مصر ضمن تروریستی دانستن سازمان حماس این جنبش را تهدید به حمله نظامی نموده است[2]. این برای اولین بار است که یک کشور عربی جنبش حماس را گروهی تروریستی اعلام می‌کند. بدیهی است که اقدام مذکور می­تواند تبعات سیاسی، رسانه‌ای و حتی نظامی خطرناکی به همراه داشته باشد. در همین راستا این سؤالات مطرح می­‌شود که:

1- اهداف سیسی از تروریستی خواندن حماس به‌خصوص در ارتباط با مسائل داخلی مصر چیست؟

2- چه دلایلی می­توان برای این اقدام دولت مصر برشمرد؟

3- پیامدها و تبعات این اقدام بر مصر، حماس، غزه و رژیم صهیونیستی چه خواهد بود؟

4- آینده روابط مصر و حماس در سایه حکومت سیسی چیست؟

5- آیا احتمال حمله نظامی ارتش مصر به حماس وجود دارد؟

در ادامه سعی شده است تا ذیل محورهای جداگانه به سؤالات مطرح شده با استناد به اطلاعات موجود در این زمینه پاسخ داده شود.

اهداف دولت سیسی

حقیقت آن است که سیسی در رابطه با اقدام اخیر خود دو هدف اساسی را دنبال می­کند. احتمالاً اولین هدف و مهم‌ترین هدف وی تضعیف و به حاشیه راندن اخوان‌المسلمین است. به عبارتی، موضع کنونی دولت مصر از تقابل داخلی میان گروه‌های اسلام‌گرا و حکومت سیسی نشأت می‌گیرد. گروه اسلام‌گرای اخوان‌المسلمین و حامیان حماس در این کشور، از زمان روی کار آمدن حکومت سیسی با وی به‌شدت در تنش و تضاد سیاسی هستند. بر همین مبنا نیز، آن‌ها از منظر دولت مصر و شخص سیسی، هم‌دستان و همکاران جنبش حماس محسوب می‌­شوند، البته ریشه اخوانی حماس نیز در این میان مزید بر علت شده است. بنابراین، تهدید به حمله نظامی از سوی مصر تا حدودی به خاطر ضعیف نمودن مخالفان داخلی یعنی اخوان‌المسلمین مصر نیز می­‌باشد که در ادامه بیشتر تشریح خواهد شد.

هدف دوم و کم‌اهمیت‌تر از بعد قابلیت تحقق، بسترسازی احتمالی حمله نظامی به غزه است. به عبارتی، دادگاه مصر با قرار دادن جنبش حماس در بین سازمان‌های تروریستی و دولت مصر با تهدید حمله نظامی حماس در تلاش برای فراهم نمودن شرایطی است که طی آن بتواند در موقع لزوم و افزایش اختلاف میان حماس و مصر، حمله نظامی و به‌خصوص حمله هوایی سازمان‌دهی شده‌ای را راه‌اندازی کند.

دلایل مواضع سرسخت دولت مصر نسبت به حماس

ادعای دادگاه مصر این است که تروریست­های منطقه با حماس در ارتباط هستند. توضیح آنکه، این کشور پس از شکل‌گیری گروه‌های افراطی در صحرای سینا درگیر مبارزه با تروریست‌ها بوده و امروز قائل به این است که جریانات تروریستی که در مرز رفح و صحرای سینا حضور داشتند و علیه ارتش مصر اقدام می‌کردند، با گروه‌های فلسطینی و به‌خصوص حماس ارتباط دارند. بر همین مبنا، این مسئله بهانه­‌ای شده است تا امروزه شاهد کنترل شدید مصر بر مرز رفح باشیم. در همین راستا، حکومت مصر تقریباً همه تونل‌های زیرزمینی را تخریب کرده است. اقدامات بسیار دیگری هم انجام داده تا جلوی هرگونه نقل‌و‌انتقال کنترل‌ نشده از مرز رفح را بگیرد. این در حالی است که افزایش حملات تروریستی در صحرای سینا بیش از هر چیز مسئولیت‌ دولت مصر را افزایش داده و سیاست‌های شکست خورده آن را آشکار می‌کند. از‌همین‌رو، دولت مصر تلاش دارد، با قربانی کردن جنبش حماس سرپوشی بر شکست‌هایش بگذارد.

دلیل دیگری نیز که می­‌توان برای اقدام کشور مصر برشمرد، به جریان­‌های سیاسی داخلی در این کشور بر­می‌­گردد. در همین راستا، دادگاه امور فوری مصر، در حکم خود به رابطه تاریخی جنبش حماس و جماعت اخوان‌المسلمین مصر استناد نمود. زیرا اگر تحولات مصر را بعد از برکناری مرسی در نظر بگیریم، جنگ جدیدی بین نظامیان با اخوان‌المسلمین در جریان است و دولت حاکم و شخص آقای سیسی با هرگونه وابستگی با اخوان‌المسلمین مخالف هستند؛ در همین قالب هر ارتباطی و هر گرایشی، در هر نقطه‌ای که نسبت به اخوان‌المسلمین باشد را برنمی‌تابد و حماس نیز با توجه به اینکه شاکله و ریشه‌هایش از اخوان‌المسلمین گرفته شده است[3]، در این قالب قرار می‌گیرد و باورشان بر این است که اگرچه حماس یک گروه مقاومتی هست اما با توجه به پیش‌زمینه و گرایش قبلی و ریشه‌ای آن به اخوان‌المسلمین، می‌تواند در جهت مخالف قرار بگیرد[4].

پیامدهای تهدید نظامی حماس از سوی مصر

به نظر می­‌رسد این نوع موضع‌گیری از سوی کشور مسلمان مصر، هم کودتایی علیه مواضع ملی و تاریخی مصر در قبال قضیه فلسطین است و هم پوشش لازم سیاسی و تبلیغاتی را برای جنایات اشغالگران علیه مردم فلسطین فراهم می­‌آورد. علاوه‌ بر‌ این، به نظر می­‌رسد دستگاه قضایی مصر با صدور این حکم باعث تقویت دشمنان جنبش حماس ازجمله «اسرائیل» شد. زیرا اسرائیل همواره تلاش داشته، با معرفی کردن خود به‌عنوان قربانی گروه‌های مقاومت ازجمله حماس، تجاوزها و جنایاتش علیه این گروه‌ و جنگ‌های ناعادلانه‌اش علیه نوار غزه را توجیه و از مجازات و محکومیت بین‌المللی فرار کند. بدیهی است با صدور این حکم این شرایط اکنون برای آن‌ها مهیا شده است.

در همین راستا، یکی دیگر از پیامدها را می­توان کدر شدن وجهه دولت مصر در عرصه بین‌­الملل به‌خصوص جهان اسلام دانست. توضیح آنکه حکم دادگاه مصر علیه حماس و تروریست خواندن این جنبش، هم‌سویی دولت مصر با رژیم صهیونیستی را در ذهن تداعی می­کند که این تصور به نفع دولت مصر نیست. زیرا این‌گونه نخواهد بود که مصر بتواند با حمله به غزه که اسطوره مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی است، تحت هر عنوانی که باشد کار خود را توجیه کند. پس اگر این اتفاق بعد از شکست رژیم صهیونیستی در غزه رخ دهد، موقعیت مصر را چه در جامعه عربی و چه در جامعه اسلامی و حتی در جامعه بین‌المللی متزلزل خواهد کرد.

علاوه بر این، یقیناً اقدام مصر سبب خواهد شد که این کشور دیگر نتواند به‌عنوان دولتی تأثیرگذار در منطقه، اقدام به ایفای نقش میانجی‌گری میان حماس و رژیم صهیونیستی کند. این در حالی است که دولت مصر نقشی اصلی در جنگ اخیر در میانجی‌گری میان حماس و رژیم صهیونیستی ایفا کرد و باوجود مشکلاتی که مصر با آن مواجه است توانست برای مدت موقت هم که شده است میان دو طرف میانجی‌گری کند[5].

آینده روابط حماس و مصر

برخی بر این باورند که با این نوع از موضع‌گیری دولت سیسی، به‌احتمال‌زیاد، اگر مصر بخواهد به مواضع این گروه درون نوار غزه حمله کند، واکنش حماس با توجه به ادعای رهبران آن، ابتدا صبر و تحمل و پس‌ از آن، در حمله به اسرائیل تداوم خواهد یافت. یعنی اگر ارتش مصر به مواضع حماس حمله کند، این گروه به اسرائیل حمله خواهد کرد. با این‌حال، اگر حمله زمینی به نوار غزه صورت بگیرد، حماس کاملاً آمادگی پاسخ مستقیم به ارتش مصر را دارد. این در حالی است که حمله مصر طبق آنچه که توصیف می‌کنند، یک حمله از نوع پیشگیرانه است و می‌خواهند به‌جاهایی حمله کنند که به‌زعم­ آن‌ها، پایگاه‌های نظامی تروریست‌ها در منطقه نوار غزه است. ادعایشان این است که چون منشأ حرکت‌های تروریستی که دارد صورت می‌گیرد درون نوار غزه است، ما هم مجبور هستیم برای ریشه‌کن کردن آن‌ها، به این منطقه حمله کنیم[6]. اما به نظر می­رسد به دلایل زیر در آینده شاهد جنگ نظامی میان مصر و حماس نخواهیم بود:

1- پیش‌ازاین نیز اختلافاتی بین دولت مصر با حماس وجود داشته و این موضع جدید، آخرین حلقه از کارشکنی‌هایی است که دولت مصر علیه حماس دارد انجام می‌دهد. این در حالی است که از بعد حقوقی و قانونی، حکم صادره توسط دادگاه امور فوری قاهره نمی‌تواند حکمی قابل استناد و قانونی باشد، چون بر اساس قانون اساسی مصر دادگاه امور فوری یکی از زیرمجموعه‌های دادگاه مدنی این کشور به شمار می‌آید که تنها اجازه رسیدگی در دعاوی مالی و مادی را دارد. بنابراین صدور این حکم، صرفاً اقدامی سیاسی و نه قضایی بوده است.

2- علاوه بر این، باید بیان داشت که در واقعیت امر و با توجه به سابقه جنگ‌های اعراب و اسرائیل، ارتش مصر ارتشی است که در برابر رژیم صهیونیستی قرار دارد، زیرا رژیم صهیونیستی دشمن واقعی مصر، فلسطین و جهان عرب است. سیسی نیز به‌خوبی می­داند که نوار غزه نه‌تنها در امور داخلی مصر دخالت نمی‌کند بلکه این روزها خط مقدم دفاع از مصر و امنیت اعراب در برابر خطر صهیونیزم است چنانچه مصر و امت اسلام حامیان حماس در رویارویی با دشمن صهیونیستی هستند.

3- امروزه تلاش‌های داخلی- به‌وسیله نیروهای جهاد- و خارجی-به‌وسیله عربستان- و رایزنی‌ها برای مهار این تنش غیرقابل توجیه ادامه دارد. خواسته مسلم حماس بهبود روابط با دنیای عرب و اسلام به‌ویژه بهبود روابط با مصر است زیرا این کشور جایگاه ویژه­ای در جهان اسلام داشته و همواره پل ارتباطی غزه با دنیای خارجی بوده است.

پایان سخن

با توجه به اینکه پیامدهای حمله نظامی به حماس برای دولت مصر بسیار سنگین خواهد بود، به نظر می­رسد تهدید نظامی این جنبش از سوی مصر همان‌طور که پیش‌تر ذکر آن رفت دلایل داخلی دارد. بر همین اساس نیز، دولت مصر حماس را به لیست تروریستی خود اضافه نمود، این در حالی است که حتی اتحادیه اروپا نیز حماس را از لیست گروه‌های تروریستی بیرون آورده است. به عبارتی، درواقع، درگیری اصلی میان دولت مصر و گروه‌های اسلام‌گرا است، که حماس هم یکی از این گروه‌های اسلام‌گرا و شاخه رسمی جنبش اخوان‌المسلمین در فلسطین به‌حساب می‌آید.

در همین راستا، از زمان روی کار آمدن السیسی در مصر شاهد فشار روی گروه‌های اسلام‌گرا هستیم، در‌حالی‌که تا همین امروز هیچ دلیل و سندی مبنی بر دخالت یا دست داشتن حماس در فعالیت گروهک‌هایی وجود ندارد که وابسته به داعش و القاعده هستند و در منطقه عملیات می‌کنند. اتفاقاً حماس خود یکی از گروه‌هایی است که با این تروریست‌ها درگیر است. در سال‌های 2009 و 2010 شاهد درگیری میان حماس و جنبش‌های این‌چنینی در خاک فلسطین بودیم که حماس توانست آن‌ها را سرکوب کند. علاوه بر این، بسیاری از افراد منتسب به این جریان‌ها، همین الآن در زندان‌های حماس هستند. با این وجود، به نظر می­‌رسد که دولت مصر با روی کار آمدن السیسی ضمن در نظر نگرفتن این مسئله، برای تسهیل سرکوب مخالفان اخوانی خود، موجی از حماس‌هراسی و فلسطین‌هراسی را به راه انداخته است. بر همین اساس نیز، رسانه‌های مصری و چهره‌های رسانه‌ای این کشور مواضع ضد فلسطینی اتخاذ می‌کنند.

—————————————-

منابع:

1. ارتش مصر برای حمله به پایگاه‌های حماس در غزه آماده می‌شود،http://www.iraneslaminews.com، یک‌شنبه 10 اسفند 1393.

2. درخواست دولت مصر برای بازنگری در حکم دادگاه علیه حماس، نقل شده در سایت: http://www.asriran.com، 20 اسفند 1393.

3. سناریوهای واکنش حماس به حمله احتمالی مصر به نوار غزه، نقل شده در: http://nedains.com، 18 اسفند 1393.

دکتر محسن شفیعی سیف آبادی /کارشناس مسائل منطقه