«در زمينه‏ ى مسائل اجتماعى شايد هيچ خطابى به مردم شديدتر، غليظتر، زنده ‏تر و پُرهيجان ‏تر از خطاب امر به معروف و نهى از منكر نيست. امر به معروف و نهى از منكر، يك وظيفه ‏ى عمومى است. البته ما بايد تأسّف بخوريم از اينكه معناى امر به معروف و نهى از منكر درست تشريح نمى‏ شود»… مقام معظم رهبری مدظله.

در این نوشتار تلاش می‌گردد تا به بررسی راهکارهای گسترش مهمترین واجب اجتماعی اسلام (امر به معروف و نهی از منکر) پرداخته‌شود که از آن به‌عنوان فریضتین مغفول یاد می‌گردد. در ادامه ابتدا به بیان مقدماتی از موضوع پرداخته و سپس مدل نظریِ گسترش امر و نهی و نظارت اجتماعی ارائه می‌گردد. در انتها چند راهبرد و رئوس برنامه‌ای مبتنی بر مدل نظری مذکور آورده خواهد شد.

الف)   مقدمه

– معنای امر به معروف و نهی از منکر

«معروف» در لغت به‌معنی شناخته‌شده و پسندیده و در مقابل منکر به‌معنی ناشناخته، ناپسند و زشت آمده‌است. در قرآن مجید نیز ماده «عرف» در بسیاری از موارد به‌معنی پسندیده و نیک استفاده ‌شده‌است؛ ‌همچنان که ماده «نکر» در بسیاری از موارد به معنای ناپسند و زشت به کار رفته‌است. امر به معروف و نهی ازمنکر، در لغت به‌معنای خواستن چیزی می‌باشد که نفوس بشری به سبب آن، آرامش یابد یا بازداشتن از چیزی که منجر به سلب آرامش از فرد می‌گردد.

امربه معروف عبارت است از: «سخن و گفتاری که انسان را به طاعت و فرمانبرداری خداوند وا می‌دارد و در مقابل، نهی از منکر عبارت است از بازداشتن از انجام گناه و یا کلام و سخنی که سبب منع از انجام گناه می‌شود و یا کراهت و تنفر وقوع گناه از انسان منهی است».

– ضرورت امر به معروف و نهی از منکر

نظارت اجتماعی مفهومی است که در غرب نیز دیده می‌شود. در غرب دو نگاه وجود دارد. یک نگاه فردگرایانه که می‌گوید تنها در مسائل مادی که ممکن است روی من تاثیر مثبت و منفی بگذارد حق دخالت دارم و نگاه دوم، نگاه اجتماعی است که می‌گوید یک فرد در جامعه می‌بایست در همه‌ی مسائل مادی در حوزه‌های مختلف نظارت و دخالت کند. این نگاه با آنکه از دید فردی کامل‌تر است، اما این حوزه‌ها را تنها محدود به مسائل مادی کرده و مسائل معنوی را حوزه‌ی آزادی عمل فرد می‌دانند. در اسلام وضع به گونه‌ی دیگری است. در اسلام علاوه‌بر آنکه امر و نهی و نظارت در همه‌ی حوزه‌های مادی جایز و صد البته، واجب است، در حوزه‌های مختلف معنوی نیز امر و نهی به‌طور اولی واجب شمرده می‌شود. در قرآن و روایات به امر به معروف و نهی از منکر توصیه بسیار شده‌است:

در سوره‌ی  آل عمران می‌فرماید:

«شما بهترین امتی بودیدکه به سود انسان‌ها آفریده‌شدیدکه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به‌خدا ایمان دارید.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «وای بر آن مسلمانی که دین ندارد. می‌پرسند: یا رسول اللّه مسلمانی که دین نداردکدام است؟در پاسخ می فرماید: آن‌کس که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کند».

علی علیه السلام می‌فرماید: «تمام کارهای نیکو جهاد در راه خدا دربرابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره‌ای است در برابر دریای پهناور». ایشان سه مرحله برای امر به معروف و نهی از منکر قائل شده اند: مرحله‌ی قلبی، مرحله‌ی زبانی، مرحله‌ی عملی و این سه را از مراحل جهاد برشمرده‌اند و هشدارداده‌اندکه زمانی می‌رسدکه مسلمانان این سه را ترک می‌کنند و این نشانه سقوط و انحطاط است…».

خداوند برای آن که جواز امر و نهی را به مومنان بدهد می فرماید: «المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض» يعني مؤمنان نسبت به همديگر ولايت دارند. براي اين که مؤمنان بتوانند بر يکديگر امر و نهي کنند، بايد مجوز و تسلط قانوني، داشته باشند. لذا خداوند مي‌فرمايد مؤمنان بر يکديگر ولايت دارند. پس خداوند يک ولايت و قدرت قانوني براي آن ها جعل کرده‌است تا بتوانند در کار يکديگر دخالت و نظارت کنند و اين امر و نهي را به خوبي انجام دهند.

 در همین خصوص مقام معظم رهبری می‌فرمایند:

«من مى‏خواهم اين واجب فراموش‏شده‏ى اسلام را به ياد شما و ملت ايران بياورم: امر به معروف و نهى از منكر. همه‏ى آحاد مردم بايد وظيفه‏ى امر كردن به كار خوب و نهى كردن از كار بد را براى خود قائل باشند. اين، تضمين‏كننده‏ى حيات طيبه در نظام اسلامى خواهد بود. عمل كنيم تا آثارش را ببينيم. امر به معروف، يك مرحله‏ى گفتن و يك مرحله‏ى عمل دارد. مرحله‏ى عمل، يعنى اقدام با دست و با زور. اين مرحله، امروز به عهده‏ى حكومت است و بايد با اجازه‏ى حكومت انجام بگيرد و لاغير. اما گفتن با زبان، بر همه واجب است و همه بايد آن را بدون ملاحظه انجام بدهند».

– مراتب و فرآیند امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر مراتبی دارد و فرآیندی. به‌طور کلی سه مرتبه یا شکل و مرحله برای امر و نهی برشمرده می‌شود که عبارت است از:

– مرحله «قلبی»: نارضایتی از گناه، اظهار عدم رضا به گناه.

– مرحله «زبانی»: موعظه و ارشاد، امر و نهی بدون خشونت، امر و نهی با تندی و خشونت.

– مرحله «عملی»: جلوگیری از منکر یا امر به معروف با اعمال قدرت.

اما برای امر و نهی فرآیندی نیز بر شمرده شده‌ است که به‌ صورت زیر عنوان می‌گردد:

1-    گام شناخت

در اين مرحله آمر و ناهي، اعم از شخصيت حقيقي يا حقوقي و اينکه مخاطب وي فرد، جمع يا دولت باشد، لازم است نسبت به موضوع و مصداق آنچه متعلق امر و نهي قرار مي‌گيرد، شناخت اطمينان‌بخش پيدا کند. لازمه‌ی طي اين مرحله، شناخت و آگاهي نسبت به ملاک‌ها و معيارهاي تمیيز معروف و منکر، شناخت امور ديني و فقهي و آشنايي با حلال و حرام الهي و علاوه‌بر اين دو، آگاهي و بصيرت نسبت به شرايط و مقتضيات روز مي‌باشد.

2-   تشخيص امکان و يا ضرورت امر به معروف و نهي از منکر

در اين مرحله شناخت نسبت به شرايط زماني و مکاني خود يا مخاطب و آگاهي از ميزان تأثير امر به معروف و نهي از منکر و تشخيص وقوع ضرر و يا مفسده متعاقب با اجراي امر به معروف و نهي از منکر ضروري است.

3-  تشخيص آمادگي پذيرش مخاطب

مخاطب مي‌تواند فرد، جمع، يک ملت و حتي ملت‌ها، شخصيت حقوقي و دستگاه دولتي (به معناي حکومتي) باشد. اینکه مخاطب امر و نهی کیست؟ با او باید چگونه برخورد کرد؟ برای برخورد با او چه لوازمی مورد نیاز است؟ و واکنش‌های احتمالی او چیست؟ در این مرحله پاسخ داده می‌شود.

4-   انتخاب روش مناسب

به طور کلي مي‌توان روش‌هاي امر به معروف و نهي از منکر را به 4 دسته‌ی کلي تقسيم نمود:

1)  مستقيم کلامي

2)  مستقيم غيرکلامي

3)  غيرمستقيم کلامي

4)  غيرمستقيم غيرکلامي

5-   انجام امر به معروف و نهي از منکر

6-   واکنش مخاطب

7-  پاسخ مقتضی و مناسب به واکنش مخاطب

ب)   مدل نظری اشاعه‌ی امر به معروف و نهی از منکر

به‌منظور گسترش امر به معروف و نهی از منکر در جامعه می‌بایست ابتدا به ارائه‌ی یک نقشه‌ی نظری و انتزاعی بپردازیم. با نگاهی به موارد فوق، بررسی آراء و نظرات مقام معظم رهبری و امام خمینی (ره) و نیز با بررسی روش‌های گسترش یک رفتار در جامعه و روش‌های گسترش نظارت اجتماعی، به مجموعه‌ی مدل انتزاعی ذیل می‌رسیم. در این مدل بیان می‌گردد که به‌طورکلی گسترش امر به معروف و نهی از منکر نیازمند دو حوزه می‌باشد:

ارتقای کمی (عمومی‌سازی): در این حوزه می‌بایست مجموعه اقداماتی را برای گسترش فرهنگ امر و نهی در جامعه انجام داد و هدف آن فرهنگ‌سازی و اشاعه‌ی امر و نهی و نظارت جمعی در کشور است.

ارتقای کیفی(تعمیق): به‌معنای عمق‌بخشیدن و گسترش حوزه‌ی معنایی امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد که هدف آن غنابخشیدن و ارتقای کیفی امر و نهی و نظارت در کشور می‌باشد.

در حوزه‌ی ارتقای کمی راهکارهای ذیل پیشنهاد می‌گردد:

*تبیین و ضرورت‌شناسی

می‌بایست در عموم جامعه به تبیین و ضرورت‌شناسی امر به معروف و نهی از منکر پرداخت. امروزه بخش‌های زیادی از افراد جامعه هیچ دلیل و توضیح محکمی برای وجوب امر به معروف ندارند. ریشه‌دواندن سکولاریسم در بخش‌هایی از جامعه منجر به گسترش نوعی نگاه فردی به دین شده‌است که افراد را مانع از دخالت در حوزه‌های شخصی یکدیگر می‌نماید. اینکه امر به معروف و نهی از منکر چیست؟ چه ضرورتی دارد؟ چرا باید نظارت جمعی در جامعه گسترش یابد؟ و امثالهم سوال‌هایی است که می‌بایست در این بخش به آن‌ها پاسخ گفت و از طریق آموزش‌های متنوع در جامعه زمینه‌ی گسترش آن را فراهم کرد.

*آموزش

در گام بعد می‌بایست به آموزش پرداخت. در عموم جامعه باید چند مسئله مهم را آموزش داد. این مسائل پیش‌زمینه های امر به معروف در جامعه هستند. به‌نظر می‌رسد عدم وجود شناخت درست و دقیق از این حوزه‌ها منجر به ظهور و بروز آسیب‌هایی گردیده‌است. لذا در این بخش به سوالات ذیل پاسخ داده می‌شود:

– چگونگی؟: امر به معروف و نهی از منکر چگونه انجام می‌شود؟ روش انجام آن و مراتب آن کدام است؟

– کجا؟: امر به معروف و نهی از منکر در چه مکان و چه زمانی انجام می‌شود؟ کجاها باید از امر و نهی دست کشید و کجاها وجوب اولی دارد؟

– حدود و ثغور؟: حد و مرزهای آمر به معروف و ناهی از منکر چیست؟ وی باید چه جوانبی را در نظر بگیرد؟

– مخاطب؟: مخاطبان امر به معروف و نهی از منکر کیستند؟ چه کسانی را می‌بایست امر و نهی کرد؟ چه کسانی اولی‌تر هستند؟

*حمایت

در کنار آموزش نیاز به حمایت همه جانبه از آمران به معروف و ناهیان از منکر وجود دارد و این مسئله‌ای است که مورد تاکید رهبر نظام اسلامی ایران نیز قرار گرفته‌است.

مقام معظم رهبری:

«من عرض‏ مى‏كنم كه مأمورين رسمى چه مأمورين انتظامى و چه مأمورين قضائی حق ندارند از مجرم دفاع كنند. بايد از آمر و ناهى شرعى دفاع كنند. همه‏ى دستگاه حكومت ما بايد از آمر به معروف و ناهى از منكر دفاع كند. اين، وظيفه است. اگر كسى نماز بخواند و كس ديگرى به نمازگزار حمله كند، دستگاه‏هاى ما از كداميك بايد دفاع كنند؟ از نمازگزار يا از آن كسى كه سجاده را از زير پاى نمازگزار مى‏كشد؟ امر به معروف و نهى از منكر نيز همين‏طور است».

 برای حمایت چند حوزه را باید تحت پوشش قرار داد که عبارتند از:

– قانون‌گذاری: متاسفانه امروزه در حوزه‌ی امر به معروف و نهی از منکر ضعف قوانین وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری موارد دست مجریان برای اعمال نفوذ جهت حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر بسته است. در بسیاری موارد حمایت‌های قانونی کافی وجود نداشته و لذا تنها نتیجه امر به معروف و نهی از منکر صدمه دیدن و هزینه‌دادن آمر می‌باشد.

– حمایت نهادهای مسئول: نهادهای مسئول در هر حوزه‌ای می‌بایست به حمایت از آمران و ناهیان بپردازند. به‌عنوان مثال نهادهای امنیتی، نهادهای قانونی، نهادهای انتظامی، نهادهای فرهنگی و … همگی می‌بایست در این حوزه فعال گردند.

– حمایت افراد اثرگذار: حمایت معنوی از آمران و ناهیان وظیفه‌ی افراد اثرگذار است. عمده‌ی شخصیت‌ها و رجال مذهبی، سیاسی، فرهنگی و… می‌بایست وارد شده و به‌صورت علنی از آمران به معروف حمایت کنند. دعوت عمومی مردم به نظارت اجتماعی وظیفه‌ی این افراد اثرگذار می‌باشد.

در حوزه‌ی ارتقای کیفی بخش‌های ذیل مطرح است:

*شبکه‌سازی تخصصی مستقیم

شبکه‌سازی تخصصی به آن معنا است که می‌بایست جمعی از افراد به‌صورت ویژه به‌عنوان مربیان امر به معروف و نهی از منکر آموزش یابند. ایشان به صورت حرفه‌ای روی بخش‌های مختلف موضوع امر به معروف فعالیت می‌نمایند که عبارتند از: پژوهش روی روش‌های گسترش، روی انواع، روی مبانی نظری، احکام و…

همچنین این افراد تیم‌های ویژه‌ی تخصصی آموزش داده و در جهت شبکه‌سازی‌های عمومی و تیم‌سازی‌های گسترده‌تر از آن‌ها استفاده می‌کنند. در مجموع این شبکه‌سازی منجر به تربیت مربیان توانمند در حوزه امر به معروف و نهی ازمنکر می‌گردد.

*شبکه سازی ترویجی غیر مستقیم

هرچقدر که به گسترش و فرهنگسازی امر به معروف بپردازیم، نیاز داریم افرادی به‌صورت خودجوش و مردمی و بدون داشتن برچسب‌های حاکمیتی به درون جامعه رفته و به‌صورت مداوم در حوزه‌های مختلف به امر و نهی بپردازند تا مردمی که از طریق فرهنگسازی، زمینه‌ی ذهنی یافته‌اند، جرات آغاز این فرآیند را داشته باشند. به‌طور کلی جرات سخن گفتن در عموم، جرات بحث‌کردن، جرات ابراز نظرات مخالف و… مواردی است که این افراد با حضور خود در اجتماع انجام خواهندداد. ایشان می‌بایست دارای مبانی نظری قوی بوده و در حوزه‌های مختلف فقهی سررشته حداقلی داشته‌باشند تا بتوانند در هنگام امر و نهی به‌خوبی پاسخ دهند. ایشان باید بتوانند پاسخ به شبهات را به‌شکل مناسبی ارائه دهند. همچنین این افراد می‌بایست از اقشار و تیپ‌های مختلف اجتماعی باشند تا در همه‌ی اقشار و مردم نفوذ نمایند. این افراد وظیفه دارند ترس و هزینه‌ی اقدام اول را کاهش دهند؛ چرا که در ساخت یک فرهنگ جدید همواره اقدام اول (یا اولین رد شدن از خط) دارای هزینه‌ی زیاد و ترس عمومی می‌باشد.

*گسترش حوزه‌ها

در کنار همه‌ی موارد فوق نیاز است که به گسترش حوزه‌های امر به معروف پرداخته‌شود. اولین حوزه‌ای که امروزه مدنظر عموم افراد است حوزه‌ی اخلاق دینی می‌باشد که متوجه جنبه‌ای از دینداری افراد است. از غیبت و تهمت و دروغ و ناسزا گرفته تا حجاب و…، بدون شک در گام اول می‌بایست در این حوزه از گناهان که گسترده شده‌است به افراد آگاهی داد که می‌توانند در حوزه‌ی این گناهان به یکدیگر امر و نهی کنند. در این حوزه می‌بایست عمده‌ی معروف و منکرات دینی مورد توجه قرار گیرند.

دومین حوزه، مربوط به نظام اسلامی است. این حوزه‌ی سیاسی که به تعبیر مقام معظم رهبری اولی‌ترین حوزه‌ی امر و نهی می‌باشد، با سلامت و بقای نظام در ارتباط بوده و مشتمل بر ابعاد مختلفی می‌شود که از تذکر به بدگویان نظام آغاز شده و تا تذکر و بازخواست مسئولان خطاکار ادامه می‌یابد.

سومین حوزه نیز حوزه‌ی اجتماعی است که این حوزه‌ی نظارت اجتماعی تنها حوزه‌ای است که امروزه در غرب وجود داشته و قوی است.

در خصوص حوزه‌های امر و نهی مقام معظم رهبری می‌فرمایند:

«امر به معروف و نهى از منكر حوزه‏هاى گوناگونى دارد كه باز مهم‏ترينش حوزه‏ى مسئولان است؛ يعنى شما بايد ما را به معروف امر، و از منكر نهى كنيد. مردم بايد از مسئولان، كارِ خوب را بخواهند؛ آن هم نه به‌صورت خواهش و تقاضا؛ بلكه بايد از آن‏ها بخواهند. اين مهم‏ترين حوزه است. البته فقط اين حوزه نيست؛ حوزه‏هاى گوناگونى وجود دارد.

در مسأله‏ى امر به معروف و نهى از منكر، فقط نهى از منكر نيست؛ امر به معروف و كارهاى نيك هم هست. براى جوان، درس خواندن، عبادت كردن، اخلاق نيك، همكارى اجتماعى، ورزش صحيح و معقول و رعايت آداب و عادات پسنديده در زندگى، همه جزو اعمال خوب است. براى يك مرد، براى يك زن و براى يك خانواده، وظايف خوب و كارهاى بزرگى وجود دارد. هركسى را كه شما به يكى از اين كارهاى خوب امر بكنيد به او بگوييد و از او بخواهيد امر به معروف است. نهى از منكر هم فقط نهى از گناهان شخصى نيست. تا مى‏گوييم نهى از منكر، فوراً در ذهن مجسّم مى‏شود كه اگر يك نفر در خيابان رفتار و لباسش خوب نبود، يكى بايد بيايد و او را نهى از منكر كند. فقط اين نيست؛ اين جزء دهم است.

نهى از منكر در همه‏ى زمينه‏هاى مهم وجود دارد؛ مثلًا كارهايى كه افراد توانا دستشان مى‏رسد و انجام مى‏دهند؛ همين سوءاستفاده‏ى از منابع عمومى؛ همين رفيق‏بازى در مسائل عمومى كشور، در باب واردات، در باب شركت‌ها و در باب استفاده از منابع توليدى و غيره؛ همين رعايت رفاقت‌ها از سوى مسئولان. يك‏وقت دو نفر تاجر و كاسبند و باهم همكارى و رفاقت مى‏كنند، آن يك حكم دارد؛ يك‏وقت است كه آن كسى كه مسئول دولتى است و قدرت و اجازه و امضاء در دست اوست، با يك نفر رابطه‏ى ويژه برقرار مى‏كند؛ اين آن چيزى است كه ممنوع و گناه و حرام است و نهى از آن بر همه‏ى كسانى كه اين چيزها را فهميده‏اند در خود آن اداره، در خود آن بخش، بر ما فوق او، بر زيردست او واجب است؛ تا فضا براى كسى كه اهل سوءاستفاده است، تنگ شود.

در محيط خانواده هم مى‏شود نهى از منكر كرد. در بعضى از خانواده‏ها حقوق زنان رعايت نمى‏شود؛ در بعضى از خانواده‏ها حقوق جوانان رعايت نمى‏شود؛ در بعضى از خانواده‏ها، به‌خصوص حقوق كودكان رعايت نمى‏شود. اين‏ها را بايد به آن‏ها تذكّر داد و از آن‏ها خواست. حقوق كودكان را تضييع كردن، فقط به اين هم نيست كه انسان به آن‏ها محبّت نكند؛ نه! سوء تربيتها، بى‏اهتمامى‏ها، نرسيدن‌ها، كمبود عواطف و از اين قبيل چيزها هم ظلم به آن‏هاست.

منكراتى كه در سطح جامعه وجود دارد و مى‏شود از آن‏ها نهى كرد و بايد نهى كرد، از جمله‌ی اين‏هاست: اتلاف منابع عمومى، اتلاف منابع حياتى، اتلاف برق، اتلاف وسايل سوخت، اتلاف مواد غذايى، اسراف در آب و اسراف در نان. ما اين همه ضايعات نان داريم؛ اصلًا اين يك منكر است؛ يك منكر دينى است؛ يك منكر اقتصادى و اجتماعى است؛ نهى از اين منكر هم لازم است؛ هركسى به هر طريقى كه مى‏تواند؛ يك مسئول يك طور مى‏تواند، يك مشترى نانوايى يك طور مى‏تواند، يك كارگر نانوايى طور ديگر مى‏تواند. طبق بعضى از آمارهايى كه به ما دادند، مقدار ضايعات نان ما برابر است با مقدار گندمى كه از خارج وارد كشور مى‏كنيم! آيا اين جاى تأسّف نيست؟! همه‏ى اين‏ها منكرات است و نهى از آن‏ها لازم است. طبق نهج البلاغه، اميرالمؤمنين نهى از اين‏ها را يكى از محورهاى اصلى توصيه‏هاى خود قرار داده‌است. در باب مسئولان، آن‏طور مشى‌كردن و عمل‌كردن و دستوردادن و قاعده معيّن‌كردن؛ در باب عموم مردم هم آن‏ها را واداركردن به حضور، به فعاليت و به احساس مسئوليت در مسائل اجتماعى، با همين امر به معروف و نهى از منكر».

ج)   مدل راهبردی اشاعه‌ی امر به معروف و نهی از منکر

برای گسترش امر به معروف و نهی از منکر چه باید کرد؟ این سوالی است که پاسخ آن هم‌اندیشی نهادهای مختلف مسئول را می‌طلبد، ولی با توجه به مدل مشروح در بالا می‌توان مجموعه راهبردهای ذیل را بدین منظور ارائه نمود:

1-  بازسازی و ساختارسازی نهاد متولی امر به معروف و نهی از منکر:

در این بخش دو اصلاح ساختاری و اساسی مدنظر است؛ اولا بازنگری روی ساختار سازمانی و اصلاحات عمیق در نهاد متولی امر به معروف و نهی از منکر. کلیه‌ی نهادهایی که به نحوی با بحث امر به معروف مرتبط هستند می‌بایست به‌گونه‌ای به صورت سازمانی با این نهاد مرکزی مرتبط شوند.

ثانیا بازنگری روی اختیارات و مسئولیت‌های این نهاد مرکزی. در واقع می‌بایست با ایجاد یک ستاد عظیم (یا بازنگری روی ساختار ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر) به گونه‌ای تلاش شود تا یک مجموعه با اختیارات کافی و ارتباط با همه‌ی نهادهای مسئول ایجاد گردد و این مجموعه بتواند به مدیریت فرآیند امر به معروف و نهی از منکر در کشور بپردازد. از سوی دیگر می‌بایست نهادهای بازخواست‌کننده‌ی کشور و سازمانهای نظارتی بر عملکرد این ستاد نظارت دقیق و موشکافانه داشته باشند. فرض بر آن است که عمده‌ی راهبردهای بعدی این یادداشت توسط نهاد فوق اجرایی گردد.

2-  تبیین، تبلیغ، ضرورت‌شناسی و آموزش امر به معروف و نهی از منکر:

این حوزه که مختص مجموعه‌ نهادهای آموزشی کشور است، همه‌ی سازمان‌های اثرگذار در جامعه را در برمی گیرد که عمده‌ی آنها عبارتند از:

–         صدا و سیما

–         آموزش و پرورش

–         وزارت علوم و وزارت بهداشت

–         وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

–         و…

در حقیقت وظیفه‌ی این نهادها عبارت است از:

–         تعریف و معرفی امر به معروف و نهی از منکر و مفهوم‌شناسی آن (به روش‌های مستقیم مانند کلاس و کتاب، روش‌های غیرمستقیم مانند فیلم و …)

–       تبلیغ و ضرورت‌شناسی امر به معروف و نهی از منکر و حساس‌کردن جامعه‌ی دینی کشور نسبت به آن (همچنین می‌توان از برخی دلایل اجتماعی و مدرنِ نیاز به نظارت اجتماعی برای توجیه افراد کمتر دیندار جامعه برای امر و نهی نیز بهره برد)

–         آموزش امر به معروف و نهی از منکر (به روش‌های مستقیم و غیرمستقیم، چگونگی، مراتب، حدومرزها، مخاطبان، زمان و مکان مناسب، الزامات، آسیب‌ها و…، در رابطه با امر به معروف و نهی از منکر آموزش داده‌شود)

3-  ایجاد زمینه‌های قانونی لازم برای حمایت از آمران و ناهیان:

مجلس شورای اسلامی و سایر نهادهای قانونگذار کشور می‌بایست به ایجاد قوانین کافی و محکم برای حمایت از آمران و ناهیان اقدام کنند. این حمایت می‌بایست دو شکل را شامل شود:

الف) حمایت از آمر و ناهی هنگامی که بحث به مورد اختلافی برسد: در واقع اگر شخصی در مقابل امر و نهی مقاومت کند، می‌بایست به شکل محکم از آمر و ناهی دفاع شود تا پس از چند برخورد، زمینه‌ی برخورد متخطیان با آمران و ناهیان عمومی برچیده شود. متاسفانه پدیده‌ای مانند چاقوخوردن و جراحت آمران و ناهیان که در سالیان اخیر دیده‌ایم، تماما نتیجه‌ی این امر می‌باشد که مقاومت در مقابل آمر و ناهی هیچ هزینه‌ای برای افراد خاطی در بر نداشته‌است.

ب) حمایت به‌صورت امر و نهی عملی: طبق فتاوای رهبر معظم انقلاب، در جامعه‌ی اسلامی مرحله‌ی سوم از امر و نهی یعنی شکل عملی  و استفاده از زور، تنها در اختیار حاکمیت است. لذا می‌بایست زمینه‌های قانونی کافی برای این منظور ایجاد شود. به‌عنوان مثال اگر فردی چند بار از افراد مختلف به دو شکل اول و دوم برای بی‌حجابی تذکر گرفت، می‌بایست زمینه‌ای فراهم شود تا پس از عناد فرد و لجاجت وی، نوعی زور و اجبار قانونی باعث تمکین وی گردد.

4-  تاسیس نهادهای مسئول برای مرحله‌ی عملی امر و نهی:

همانگونه که گفته شد طبق فتوای مقام معظم رهبری مرحله‌ی اول و دوم امر و نهی (قلبی و زبانی) بر همگان واجب و مرحله‌ی سوم آن ( عملی) تنها وظیفه‌ی دولت اسلامی می‌باشد. در این شرایط ایجاد سازمان‌های مسئول مستقیم برای این امر لازم و ضروری است؛ چنانچه که امام خمینی (ره) نیز دستور راه‌اندازی اداره‌ی امر به معروف را صادر کردند که با کارشکنی‌های دولت موقت به انجام نرسید:

«شورای انقلاب اسلامی به‌موجب این مرقوم مأموریت دارد که اداره‌ای به‌اسم «امر به معروف و نهی از منکر» در مرکز تأسیس نماید؛ و شعبه‌های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند؛ واین اداره؛ مستقل و در کنار دولت انقلابی اسلامی است وناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار ملت است.  و دولت انقلاب اسلامی مأمور است که اوامر صادره از این اداره را اجرا نماید و این اداره مأمور است در سراسر کشور از منکرات به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قِبَل او، اجرا نماید و احدی از اعضای دولت و قوای انتظامی حق مزاحمت با متصدیان این اداره ندارند و در اجرای حکم و حدود الهی احدی مستثنی نیست حتّی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شدکه موجب حد شرعی است باید در مورد او اجرا شود. روح الله الموسوی الخمینی».

همان‌گونه که دیده می‌شود، اختیارات بسیار زیادی در حوزه‌های مختلف به این شبکه داده شده‌است و وظیفه‌ی نظارت بر همه‌ی ابعاد مختلف کشور را دارد. وجود چنین نهادی برای انجام مرحله‌ی عملی امر و نهی لازم و ضروری می‌باشد. این نهاد می‌تواند با ستاد احیای امر به معروف ادغام شده و «ستاد احیا و اجرای امر به معروف و نهی از منکر» راه‌اندازی شود.

5-  تربیت مربیان آمر و ناهی:

همانگونه که گفته شد، امر و نهی نیاز به لوازمی دارد و حداقل‌هایی را باید در این خصوص آموزش داد. همچنین در بسیاری از موارد این امر نیاز به تامین مبانی نظری و پیگیری علمی در این خصوص دارد که بدین منظور می‌بایست مربیانی آموزش‌ داده‌شده و به کار گرفته شوند. به همین جهت شبکه‌های تخصصی که در حقیقت مربیان امر به معروف و نهی ازمنکر هستند، می‌بایست زیر نظر ستاد اجرایی مرکزی تربیت شوند. وظیفه‌ی ایشان امر و نهی عمومی نیست، بلکه وظیفه‌ی اصلی ایشان تربیت شبکه‌های ترویجی و نیز تربیت شبکه‌های حامی آمران و ناهیان است. این افراد باید از یک سو به ابعاد نظری مختلف امر و نهی آگاه باشند. از سوی دیگر به مسائل فقهی این امر مسلط بوده و با شبهات روز دینی، سیاسی، فرهنگی و… آشنایی کافی داشته باشند. همچنین اینان می‌بایست با مسائل تشکیلاتی و آموزش‌های تیم‌سازی و گروه‌سازی به‌طور مکفی آشنا باشند. این افراد پس از تربیت در حوزه‌های مختلف آموزشی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

6-  ایجاد و مدیریت شبکه‌های حامی امر به معروف و نهی از منکر:

می‌بایست در جامعه شبکه‌های حمایتیِ امر به معروف و نهی از منکر ایجاد شود؛ به آن معنا که گروه‌هایی از افراد اثرگذار در سطوح مختلف به‌وسیله‌ی مربیان توانمند آموزش ببینند تا بتوانند خودشان در حوزه‌ی اثرگذاریِ خود به تربیت آمر و ناهی در عموم اقشار مردم و تشویق ایشان بپردازند. مثلا اساتید دانشگاه می‌توانند تربیت شوند تا در بین دانشجویان به تشویق و حمایت از آمرین به معروف بپردازند. معلمین مدارس برای دانش‌آموزان، امامان جماعت مساجد برای نمازگذاران، افراد اثرگذار جامعه و … همه‌وهمه می‌توانند آموزش دیده و به‌صورت شبکه‌های هوشمند به تربیت آمر و ناهی بپردازند. این امر می‌تواند به ساخته‌شدن هسته‌های امر و نهی کمک نماید.

7-  راه‌اندازی هسته‌های آغازگر ترویجی:

شبکه‌های ترویجی نیز افرادی از عموم جامعه (با تیپ‌های مختلف) هستند که انتخاب شده و به‌صورت هدفمند و اگاهانه آموزش می‌بینند تا بتوانند به درون اجتماع رفته و هزینه‌ی «اولین بارها» را کاهش دهند. عموما حتی اگر بسترسازی‌های کافی انجام شود، اولین امر و نهی برای افراد هزینه دارد و این ترس از اولین امر و نهی، چیزی است که توسط این شبکه‌های ترویجی می‌بایست شکسته شود. تربیت تمامی این شبکه‌ها بر عهده‌ی ستاد مرکزی می‌باشد.

در پایان به ارائه‌ی‌ بخشی از سخنان مقام معظم رهبری در این خصوص می‌پردازیم:

«امر به معروف فقط اين نيست كه ما، براى اسقاط تكليف، دو كلمه بگوييم، آن هم در مقابل منكراتى كه معلوم نيست از مهم‏ترين منكرات باشند. وقتى يك جامعه را موظّف مى‏كنند كه آحادش بايد ديگران را به معروف امر و از منكر نهى كنند، اين به چه معناست؟ چه وقت ممكن است آحاد يك ملت آمر به معروف و ناهى از منكر باشند؟ وقتى‏كه همه، به معناى واقعى در متن مسائل كشور حضور داشته باشند؛ همه كار داشته باشند به كارهاى جامعه؛ همه اهتمام داشته باشند؛ همه آگاه باشند؛ همه معروف‏شناس و منكرشناس باشند. اين، به معناى يك نظارت عمومى است؛ يك حضور عمومى است؛ يك همكارى عمومى است؛ يك معرفت بالا در همه است».

—————————————-

منابع مورد استفاده:

1-      جایگاه و نقش امر به معروف و نهی از منکر در جامعه

2-      مراتب امر به معروف و نهي از منکر

3-      فرآیندشناسی امر به معروف و نهی از منکر

4-      جستارهای امر به معروف و نهی از منکر

اندیشکده راهبردی تبیین