اندیشکده راهبردی تبیین – از زمان به قدرت رسیدن ملک سلمان، دربار پادشاهی و پستهای حساس این کشور شاهد تغییرات زیادی بوده است. در واقع نگاهی به سیر و روند این تغییرات به خوبی نشان دهنده این مسئله است که پادشاه سعودی در حال فراهم کردن زمینههای لازم برای به قدرت رسیدن محمد بن سلمان است. از این رو وی با تمام ضعفها و به ویژه عدم تجربهای که داشت به عنوان جانشین ولیعهد انتخاب شد. اکنون بار دیگر ملک سلمان در چهارمین فرمان بزرگ تغییر، بیش از 40 پست و منصب مهم را با تغییر مواجه کرده است. بررسی اهداف این تغییرات و پیامدهای آن به ویژه در حوزه جنگ یمن و رقابت بین ولیعهد و جانشین ولیعهد مهمترین محور این مقاله خواهد بود.
بررسی دستور اخیر ملک سلمان و تغییرات ایجاد شده
در حالی که عربستان در چند حوزه مهم به ویژه جنگ یمن و اختلافات داخلی با مشکلات زیادی مواجه شده است پادشاه سعودی چهارمین فرمان تغییر در کابینه را صادر کرد. بر اساس این فرمان 41 پست و منصب مهم شاهد تغییرات مهمی بودند. بر اساس این اوامر سلطنتی، ملک سلمان، «خالد بن سلمان»، پسرش را به عنوان سفیر این کشور در آمریکا منصوب کرد. بدین ترتیب، «خالد بن سلمان» جایگزین «عبدالله بن فیصل بن ترکی» خواهد شد. در عربستان، جایگاه سفیر در آمریکا یکی از سمتهای مهم حکومتی و مهمترین سمت سفارت در خارج از این کشور به شمار میرود. همچنین شاهزاده «عبدالعزیز بن سلمان بن عبدالعزیز» دیگر پسر پادشاه وزیر مشاور در امور انرژی و صنعت و معدن تعیین شد. پادشاه عربستان همچنین دستور تأسیس «شورای امنیت ملی» زیر نظر دفتر پادشاهی و ایجاد پستی در این دفتر تحت عنوان «مشاور امنیت ملی» برای ریاست این شورا را صادر کرد. هنوز اینکه این شورای امنیتی جدید چه ساختاری خواهد داشت و اختیاراتش چه خواهد بود مشخص نیست اما روشن است که با مسئولیت وزیر کشور موازی خواهد بود و این تصور نیز وجود دارد که «محمد بن سلمان» نفوذ زیادی در این شورا داشته باشد. طبق دستورات جدید صادر شده دکتر «عواد بن صالح العواد» به عنوان وزیر فرهنگ و اطلاعرسانی، «عبدالله بن عامر السواحه» به عنوان وزیر مخابرات، «عصام بن سعید» به عنوان وزیر خدمات شهری، سرلشکر «فهد بن ترکی» به عنوان فرمانده نیروی زمینی، «احمد بن حسن بن محمد عسیری» به عنوان معاون رئیس سازمان اطلاعات کل در حد ممتاز تعیین شده است. احیای مجدد پاداشها برای کارمندان دولت که در راستای سیاست ریاضتی متوقف شده بود نیز از دیگر تصمیمات جنجالبرانگیز پادشاه عنوان شده است.
تأثیر تغییرات اخیر بر رقابت داخلی بن سلمان و بن نایف
ملک سلمان از همان ابتدای دوران پادشاهی خود به دنبال مهره چینی در راستای به قدرت رساندن پسر خود به تخت پادشاهی بود. از این رو در 4 نوبت اقدام به مهره چینی کرده است. سلمان بن عبد العزیز پادشاه جدید عربستان در کمتر از یک هفته بعد از اعلام خبر مرگ ملک عبدالله پادشاه این کشور با صدور 40 فرمان حکومتی به تغییرات گسترده در کابینه و دولت جدید این کشور دست زد. در این تغییرات، ملک سلمان در راستای انتقال مجدد قدرت به جناح سدیریها دو پسر ملک عبدالله را از ریاست مکه و ریاض یعنی دو پایتخت سیاسی و دینی برکنار کرد و پیش از آن نیز برخی از منصوبان وی از جمله خالد التویجری از ریاست دربار و گارد سلطنتی برکنار شده بود.
بر مبنای رقابت میان فرزندان و نوادگان ملک عبدالعزیز بنیانگذار آل سعود، دو جناح عمده در درون این خاندان شکل گرفته است. در هفته نخست پادشاهی ملک سلمان برآیند تغییرات اعمال شده در خانواده سلطنتی نشان داد که جناح سُدیریها با انجام تغییرات گسترده علیه مهرههای کلیدی ملک عبدالله از جمله التویجری، جناح عبدالله (جناح الشمّری) را به حاشیه رانده و سدیری ها دوباره قدرت را قبضه کردهاند. سدیریها متشکل از فهد بن عبدالعزیز (پادشاه اسبق)، سلطان بن عبدالعزیز (ولیعهد و وزیر دفاع متوفی)، عبدالرحمن بن عبدالعزیز (قائم مقام سابق وزیر دفاع)، نایف بن عبدالعزیز (ولیعهد و وزیر کشور متوفی)، ترکی بن عبدالعزیز (معاون اسبق وزیر دفاع)، سلمان بن عبدالعزیز (ولیعهد و وزیر دفاع سابق و شاه فعلی) و احمد بن عبدالعزیز (وزیر کشور برکنار شده) است. جناح دوم، شِمِّریها یا جناح ملک عبدالله است. (1)
پس از حذف مهرههای جناح عبدالله یا شمریها، ملک سلمان در درون خاندان سدیری نیز اقدام به حذف مخالفان محمد بن سلمان کرده است. در این ارتباط در مهر 95 رسانههای جهان عرب اعلام کردند با تشدید اعتراضها علیه «محمد بن سلمان»، نهادهای امنیتی عربستان عملیات ویژهای برای بازداشت و دستگیری شماری از اعضای خاندان پادشاهی را آغاز کردهاند و شماری از مخالفان «محمد بن سلمان» بازداشت شده و شماری نیز تحت حصر خانگی قرار گرفتهاند و شماری نیز از عربستان گریختهاند. (2)در شرایط فعلی تنها مانع بزرگ محمد بن سلمان برای رسیدن به تخت پادشاهی محمد بن نایف ولیعهد عربستان است. با توجه به سابقه بیماری پادشاه سعودی اقدامات برای کاهش اختیارات و قدرت بن نایف تشدید شده است. از این رو شاهد آن هستیم که حصار اختیارات و قدرت محمد بن نایف روز به روز تنگتر میشود. در تغییرات جدید نیز این امر کاملاً محسوس است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
- تشکیل شورای امنیت ملی
یکی از بندهای مهم تغییرات چهارمین فرمان بزرگ ملک سلمان مربوط به تأسیس شورای امنیت ملی است. این مسئله میتواند در آینده رقابت ولیعهد و جانشین ولیعهد بسیار سرنوشت ساز باشد. چرا که طبق گزارشهای رسانههای عربستان این شورا دقیقاً موازی با وزارت کشور تحت فرمان محمد بن نایف است. سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان ضمن صدور دستوری مبنی بر تأسیس شورای امنیت ملی زیر نظر دفتر پادشاهی، محمد بن صالح الغفیلی را به عنوان مشاور امنیت ملی تعیین کرد. هنوز اینکه این شورای امنیتی ملی جدید چه ساختاری خواهد داشت و اختیاراتش چه خواهد بود مشخص نیست اما روشن است که وزیر کشور موازی خواهد بود و این تصور وجود دارد که محمد بن سلمان نفوذ زیادی در این شورا خواهد داشت. (3)
روزنامه الاخبار نیز در این مورد نوشت: بن سلمان از اختیارات بن نایف و پیش از همه وزارت کشور و شورای امور سیاسی و امنیتی که مدت زیادی از تشکیل آن نمیگذرد، پرش ناگهانی داشت و یک مرکز رقیب آن به نام «امنیت ملی» را ایجاد کرد که به طور مستقیم با دیوان پادشاهی در ارتباط است و محمد بن الغفیلی را به عنوان مشاور امنیت ملی با درجه عالی در آنجا تعیین کرد؛ گامی که به سمت محاصره بن نایف و کاهش اختیارات و نفوذ او در کشور پیش میرود. (4)بنابراین تشکیل شورای امنیت ملی مرتبط با دیوان پادشاهی در عربستان به معنی تشکیل یک وزارت کشور جدید و کاهش اختیارات محمد بن نایف ولیعهد و وزیر کشورعربستان است.
با توجه به اینکه این شورا زیر نظر دفتر پادشاهی خواهد بود بنابراین باید در ماههای آینده شاهد نفوذ بسیار زیاد محمد بن سلمان در آن باشیم. این مسئله به معنای آن است که بسیاری از اختیارات و امتیازات محمد بن نایف به عنوان وزیر کشور کاهش پیدا خواهد کرد. کاهش اختیارات محمد بن نایف نیز میتواند وی را از تخت پادشاهی دور کند. چرا که با توجه به اوضاع جسمی ملک سلمان احتمال برخی از تغییرات مهم و حتی تغییر ولیعهد در شرایط کنونی وجود دارد.
- تغییر سفیر عربستان در آمریکا
عربستان یکی از چهار کشور دارای عظیمترین ذخایر ثبت شده نفتی در جهان میباشد و از دیرباز به عنوان متحد سنتی آمریکا در منطقه ایفای نقش کرده است. کشور عربستان بعد از استقلال همواره یکی از کشورهای مورد حمایت بلوک غرب بوده و سیاست خارجی این کشور در راستای سیاستهای جهانی آمریکا است. نفوذ آمریکا در ریاض را به خوبی میتوان در جنگ یمن و موضع گیریهای منطقهای عربستان مشاهده کرد؛ بنابراین شاهزادههای سعودی نیز به خوبی میدانند راه رسیدن به تخت پادشاهی از واشنگتن میگذرد. آمریکا در دوران حکومت دموکراتها علناً حمایت خود را از محمد بن نایف اعلام کرده بود. به قدرت رسیدن ترامپ نیز باعث نشد که در حمایت آمریکا از بن نایف تغییری ایجاد شود؛ بنابراین محمد بن سلمان و پادشاه سعودی به خوبی میدانند که باید واشنگتن را مجاب به قطع حمایت از بن نایف کنند. از این رو ملک سلمان پسر خود «خالد بن سلمان» را جایگزین «عبدالله بن فیصل بن ترکی» به عنوان سفیر عربستان در آمریکا کرد. سفارت عربستان در آمریکا را میتوان یکی از مهمترین پستهای مربوط به حوزه سیاست خارجی در عربستان دانست. چرا که این پست سکوی پرتاب بسیاری از مقامات سعودی به مناصب مهم شده است. عادل الجبیر پیش از رسیدن به پست وزارت خارجه سفیر عربستان در آمریکا بود.
از سوی دیگر انتصاب برادر محمد بن سلمان در این پست مهم میتواند کفه ترازو را به زیان محمد بن نایف سنگینتر کند. چرا که هماهنگی سیاستهای عربستان با آمریکا از طریق این سفارت انجام میشود؛ و این مسئله میتواند در تغییر نگاه دونالد ترامپ در مورد انتخاب پادشاه آینده عربستان مؤثر واقع شود.
به این ترتیب بن سلمان فرصت را برای ایجاد خط ارتباط گرم و تضمین شده با آمریکاییها مغتنم شمرده است؛ خطی که امکان تماس مستقیم با واشنگتن را فراهم میکند تا جایی که بن سلمان امیدوار است بتواند بن نایف را پشت سرگذشته و او را از سر راه زیاد خواهیهایش بردارد. ترکی بن فیصل سفیر برکنار شده سعودی در واشنگتن نیز به شدت با محمد بن سلمان اختلاف نظر داشت و همین امر باعث شد تا او ظرف کمتر از شش ماه از پست خویش برکنار شود. در این میان محمد بن سلمان بهترین گزینه را برای این مسئله برادرش خالد بن سلمان (متولد 1985) دید. هرچند سن او پایین است و هیچ گونه تجربه سیاسی و یا دیپلماتیک ندارد و به این ترتیب کوچکترین سعودی است که در این پست تعیین میشود. خالد افسر نیروی هوایی سعودی است که در جنگ یمن و ائتلاف بینالمللی علیه داعش شرکت کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تأثیر تغییرات کابینه سعودی بر جنگ یمن
جنگ یمن در دو سال و یک ماه گذشته به عرصه ناکامیهای عربستان تبدیل شده است. چرا که با وجود کمکهای تسلیحاتی بسیار زیاد غرب به ریاض، ائتلاف سعودی تاکنون موفق به رسیدن به اهداف خود در یمن نشده است. از سوی دیگر موشکهای بالستیک انصارالله شهرهای مهم عربستان را نیز هدف قرار داده است.
در همین راستا، یگان موشکی ارتش و کمیتههای مردمی یمن بهمن ماه گذشته با یک موشک بالستیک دوربرد پایگاه نظامی سعودی در منطقه «المزاحمیه» واقع در غرب ریاض را هدف قرار داد. (5) شکستهای پی در پی ائتلاف سعودی در یمن در کنار اختلافات عربستان و امارات در جنوب یمن باعث شده است تا دورنمای جنگ برای ائتلاف سعودی بسیار تیره باشد.
اگرچه عربستان در آغاز حمله به یمن تلاش کرد با اجماعسازی و تشکیل ائتلاف، کشورهای دیگر را نیز در این حمله با خود همراه سازد اما، واقعیتهای میدانی بحران یمن طی دو سال اخیر گویای این است که ائتلافسازی آل سعود با شکست مواجه مواجه شده و حکومت سعودی به تنهایی بخش اصلی جنگ علیه یمن را پیش میبرد. (6)
از سوی دیگر، محمد بن سلمان فرزند قدرتطلب پادشاه عربستان، جنگ یمن را برای نشان دادن و تثبیت قدرت خویش آغاز نمود. (7)اما اکنون این کارت برنده تبدیل به نقطه ضعف وی شده است؛ بنابراین برخی از تغییرات جدید در کابینه سعودی در راستای تغییر شرایط جنگ یمن بود.
انتخاب امیر فهد بن ترکی به عنوان فرمانده جدید نیروی زمینی بیانگر استراتژی جدید عربستان در نبرد علیه یمن است. شاه سعودی در همین راستا دستور پرداخت دو ماه حقوق به عنوان پاداش برای هر یک از عناصر نظامی شرکت کننده در تجاوز علیه یمن را صادر کرد. این امر بیانگر آن است که مرحله آتی مرحله تمرکز جستن بر جنگ با یمن و پی ریزی یک راهکار و رویکرد جدید در همین راستا است.
برخی منابع اعلام کردهاند جیمز ماتیس وزیر جنگ این کشور در سفر اخیر خود به ریاض با توجه به ناکام ماندن تمامی تلاشهای صلحآمیز سازمان ملل و به بنبست رسیدن تمامی اقدامات شکل گرفته در این راستا به عربستان شش ماه مهلت دادند به هر نحوی که شده به جنگ خود با یمن پایان دهد(8). بدین ترتیب احتمال شدت گرفتن نبرد علیه یمن در آینده نزدیک وجود دارد که به طور حتم با افزایش شمار تلفات جانی در میان عناصر نظامی سعودی همراه خواهد شد.
از سوی دیگر ادامه یافتن مدت زمان جنگ و نبود هیچ گونه نقطه روشنی در افق آن و افزایش تلفات جانی در میان نظامیان سعودی موجی از نارضایتی در میان سربازان و افسران سعودی شرکت کننده در این جنگ را به همراه داشته است. شاه سعودی با توجه به موارد یاد شده تصمیم گرفت تا دو ماه حقوق به عنوان دلگرمی و تشویق به عناصر نظامی شرکت کننده در این تجاوز آشکار علیه یمن پرداخت کند. این دومین پرداخت پاداش به عناصر نظامی سعودی شرکت کننده در نبرد به شمار میآید.
به اعتقاد ناظران سیاسی، سلمان با ورود به سومین سال جنگ علیه یمن، با این تصمیم به دنبال تنظیم مجدد قوای خود برای مقابله با «انصارالله» و نیروهای «علی عبدالله صالح» رئیسجمهور سابق یمن است. سلمان همزمان با تعیین شاهزاده فهد بن ترکی به عنوان فرماندهی نیروی زمینی ارتش عربستان و ارتقای رتبه او به سرلشگری، دو ماه حقوق اضافه به نیروهای حاضر در جنگ یمن پرداخت کرد. کسی که درباره پرونده یمن اطلاع داشته باشد، این دستورات را اینگونه ارزیابی میکند که وی به دنبال ورود به سال سوم جنگ یمن با یک استراتژی جدید است و میخواهد دستاوردهای نظامی بزرگی را برای خود به ثبت برساند. سرلشگر «فهد بن ترکی» از زمان آغاز نبرد موسوم به «طوفان قاطع» در 26 مارس 2015، بسیار فعال بوده است و فرماندهی عملیاتهای ویژه ائتلاف عربی در یمن را بر عهده داشته است و در کنار آن، معاون فرماندهی نیروی زمینی ارتش عربستان و فرمانده یگانهای چترباز و نیروهای ویژه بوده است. در طول جنگی که دو سال کامل از آن میگذرد، این شاهزاده سعودی، دفتر نشین نبوده، بلکه به همراه شماری از مقامات مسئول نظامی یمن، در اغلب جبهههای درگیری در این کشور حضور مستمر داشته است. وی بارها در خط مقدم جبهه درگیری در «نهم» در نزدیکی «صنعاء» و منطقه مرزی «علب»، چندین جبهه در مأرب و عدن حضور یافته است. به همین دلیل شماری از تحلیلگران میگویند که هدف از انتخاب او به عنوان فرمانده نیروی زمینی ارتش عربستان، سازماندهی شرایط نظامی عربستان در نقاط مرزی با یمن است. تعیین سرتیپ احمد عسیری سخنگوی نیروهای ائتلاف عربی به عنوان معاون استخبارات عربستان، مسئله دیگری است که به فرضیه سازماندهی مجدد صفوف سعودیها برای جنگ یمن، قوت میبخشد؛ زیرا استخبارات نظامی عربستان سعودی، نقش مهمی در عملیاتهای ائتلاف علیه یمن ایفا میکند. (9)
پایان سخن
چهارمین فرمان تغییر در عربستان در شرایطی صادر شد که عربستان در زمینه اقتصادی، داخلی و منطقهای با چالشهای زیادی مواجه است. رقابت محمد بن سلمان و محمد بن نایف روز به روز وارد شرایط حساستری میشود. در تغییرات اخیر دایره اختیارات محمد بن نایف به شدت تنگتر شده است. در این میان محمد بن نایف ولیعهد سعودی هیچ واکنشی به دستورات جدید پادشاهی نشان نداده است حال آنکه معمولاً در خصوص تصمیمات حساس کشور اظهار نظر میکرد همانطور که پیش از این در واکنش به دیدگاه معروف به «دورنمای 2030» از محمد بن سلمان به عنوان بازو، برادر و دست راست یاد کرد و با این توصیفات کوشید از نقش بن سلمان کاسته و او را به عنوان یک معاون نشان دهد نه بیشتر. (10)این مسئله باعث خواهد شد که آینده این رقابت به میزان موفقیت بن سلمان در جنگ یمن و تلاشهای سفیر جدید عربستان در آمریکا وابسته شود.
از سوی دیگر بحران اقتصادی عربستان نیز یکی از دلایل این تغییرات بوده است. عربستان 200 میلیارد دلار جهت ساخت تأسیسات زیربنایی آمریکا تعهد مالی دارد. این کشور 65 میلیارد دلار به چین و 16 میلیارد دلار به اندونزی و همین مبلغ به مالزی تعهد مالی داده است. به همین دلیل فرامین پادشاهی سعودی در درون خود از وضعیت نابسامان و بیثبات عربستان حکایت دارد که به دلیل بحران نفتی دچار عقب رفت اقتصادی شد و چشم انداز 2030 محمد بن سلمان بر وخامت اقتصادی این کشور افزود. در واقع سلمان بن عبدالعزیز با موج جدید عزل و نصبهای خود میخواهد بر این واقعیت سرپوش بگذارد.
در همین راستا شاه سعودی تصمیم تقریباً شش ماه قبل خود مبنی بر توقف پرداخت پاداش و اضافهکار به کارمندان دولت را پس گرفت و دستور از سرگیری پرداخت موارد یاد شده را به کارکنان حکومت صادر کرد. در حقیقت شاه سعودی با این کار میخواهد مردم عربستان را که خواستار انجام اصلاحات واقعی در کشور هستند، به نوعی به سکوت وا دارد.
جنگ یمن و تغییر نتیجه نیز یکی از مهمترین دلایل و اهداف تغییرات اخیر در کابینه سعودی است. عربستان در کنار ناکامی در یمن در یک سال گذشته بارها با امارات در جنوب یمن درگیری داشته و منافع این دو کشور به شدت با یکدیگر متعارض است. از این رو عربستان با انتخاب فرمانده جدید نیروی زمینی که روابط خوبی با امارات نیز دارد به دنبال کاهش این اختلافات و تمرکز بر شکست انصارالله را دارد.
در پایان میتوان گفت که این تغییرات نشان دهنده اوضاع نامناسب در درون حکومت سعودی است. پادشاه سعودی با این تغییرات به دنبال ارسال این پیام به مردم عربستان است که دربار پادشاهی در جهت رفع مشکلات منفعل نبوده و با تغییرات گسترده سعی در بهبود اوضاع را دارد؛ اما کاملاً مشخص است که این راه حل که نقش مسکن را دارد نمیتواند راه درمان خروج عربستان از مشکلات باشد.
منابع:
- خبرگزاری فارس، سُدیریها پس از ۱۰ سال قدرت را قبضه کردند، منتشر شده در تاریخ 03/11/93، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13931027001549
- روزنامه کیهان، بازداشت شاهزادههای سعودی به دستور بن سلمان، منتشر شده در تاریخ02/09/95، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://kayhan.ir/fa/news/86172/
- خبرگزاری ایسنا، عربستان شورای امنیت ملی تاسیس میکند، منتشر شده در تاریخ03/02/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.isna.ir/news/96020301234/
- خبرگزاری تسنیم، کودتای سفید علیه «بن نایف»، منتشر شده در تاریخ 05/02/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/02/05/1389133/
- خبرگزاری مهر، یمنی ها با موشک بالستیک پایگاهی نظامی در ریاض را هدف قرار دادند، منتشر شده در تاریخ 18/11/95، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.mehrnews.com/news/3898202/
- اندیشکده تبیین، نسلکشی و جنایت علیه بشریت در یمن توسط عربستان؛ ابعاد حقوقی و مصادیق، منتشر شده در تاریخ 23/01/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
- اندیشکده تبیین، گزینههای پیش روی عربستان پس از یک سال جنگ در یمن، منتشر شده در تاریخ 07/01/95، قابل بازیابی در پیوند زیر:
(8)خبرگزاری ایرنا، زلزله در ارکان قدرت عربستان، منتشر شده در تاریخ 04/02/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.irna.ir/fa/News/82504649/
(9)خبرگزاری فارس، آناتولی: هدف از خانهتکانی «سلمان» جبران شکستهای عربستان در جنگ یمن است، منتشر شده در تاریخ 3/02/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960203000634
(10) خبرگزاری فارس، آناتولی: هدف از خانهتکانی «سلمان» جبران شکستهای عربستان در جنگ یمن است، منتشر شده در تاریخ 3/02/96، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960203000634
