اندیشکده راهبردی تبیین – با نظر به اینکه امام خامنه‌ای، در سال 95، در دیدار خود با دست‌اندرکاران راهیان نور فرمودند: «…در همه‌ی این بخش‌ها که شما ملاحظه می‌کنید، اگر پشتیبانی‌های مردم نبود، کار پیش نمی‌رفت؛ پشتیبانی مردم بود که رزمندگان توانستند کار انجام بدهند. البتّه بنده در همان مختصر برهه‌ای که در آن عرصه‌ها حضور پیدا کردم، خودم به چشم خودم دیدم کمک‌های مردم را، حمایت‌های مردم را، توجّهات خاصّ مردم به رزمندگان را که رزمندگان را وادار می‌کرد که بتوانند کارهای بزرگ را انجام بدهند و این حرکات را انجام دادند.» این بیانات مقام معظم رهبری نشان دهنده‌ی وجود یک اتحاد و انسجام ملی در زمان جنگ تحمیلی در میان آحاد جامعه ایرانی است. لذا ما در این یادداشت، ضمن بررسی نقش دفاع مقدس در اتحاد ملی و انسجام اجتماعی، در جمع‌بندی، به تبیین فرصت‌ها و کارکردهای هویتی و انسجام بخشی دوران دفاع مقدس، می‌پردازیم.
دفاع مقدس، چگونه موجب ایجاد اتحاد و انسجام ملی در ایران، گردید؟
برای فهم و درک این مسئله که جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران چگونه توانست، موجب اتحاد و انسجام ملی را فراهم آورد، لازم است که در ابتدا مفاهیم هویت و انسجام ملی و نیز رابطه‌ی میان جنگ با این مفاهیم، بررسی گردد و سپس به تهدیدات ایجاد شده ناشی از تجاوز و حمله‌ی عراق؛ بر انسجام و هویت ملی، اشاره و در نهایت، چگونگی شکل گیری اتحاد و انسجام ملی توسط جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تبیین گردد.
مفاهیم هویت، هویت ملی و انسجام ملی
هویت به معنی هستی، وجود و ماهیت و سرشت است و ریشه‌ی لغوی آن از واژه ((هو)) گرفته شده است (1) هویت ملی همان احساس تعلق و تعهد نسبت به اجتماع ملی و کلی جامعه می‌باشد. می‌توان گفت هویت ملی به این معناست که افراد یک جامعه، نوعی منشأ مشترک در خود احساس می‌کنند. (2) هویت ملی دارای عناصر سازنده‌ای از جمله ارزش‌های ملی، دینی، جامعه‌ای و انسانی می‌باشد که هرکدام از این ارزش‌ها، زیرمجموعه‌هایی چون ارزش‌های ملی تمام مشترکات فرهنگی اعم از سرزمین، زبان، نمادهای ملی، سنت‌ها و ادبیات را شامل می‌شود. (3) لذا آنچه که مشخص است، بالاترین سطح از هویت، هویت ملی است که مشخصاً، رابطه‌ی انسان با کشورش را نشان می‌دهد.
انسجام ملی نیز از جمله از مفاهیمی است که تأثیر بسزایی را بر هویت ملی می‌گذارد. انسجام یا همبستگی ملی به معناي داخل شدن افراد در یک محیط ملی- فرهنگی و تعلق نسبت به چارچوب‌ها، ساخت‌ها و شرایط اجتماعی آن محیط ملی است. از بعد محتواي وجدانی نیز انسجام به مفهوم جذب شدن در ارزش‌ها و هنجارهاي ملی است. کارکرد انسجام، پیوند دادن افراد یک جامعه به یکدیگر بوده و این کارکرد با استفاده از ساختارهاي نهادي و هنجاري موجود در نهادها برآورده می‌شود. (4) بنابراین آنچه از تعاریف هویت ملی و کارکردهای انسجام مشخص می‌گردد، انسجام ملی تأثیر بسزایی بر هویت ملی دارد، در صورت وجود انسجام ملی، هویت ملی که ارزش‌های ملی، دینی، جامعه‌ای و انسانی متکی است حفظ و تقویت می‌گردد و به عبارتی وجود انسجام و اتحاد ملی، لازمه‌ی حفظ هویت ملی است.
رابطه‌ی میان جنگ، انسجام و هویت
میان جنگ و انسجام ملی و هویت، رابطه‌ی ویژه‌ای وجود دارد. جنگ بی‌تردید یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده‌های اجتماعی است و در بسیاری مواقع ناخواسته در عرصه حیات بشری آفریننده تاریخ و دگرگون‌کننده آن بوده است، پس جنگ یکی از متغیرهای مهم تحول حیات اجتماعی است.
علاوه بر این جنگ می‌تواند انسان‌های یک جامعه را به یکدیگر نزدیک کند یا آن‌ها را از هم دور سازد، می‌تواند انسجام یک جامعه را تقویت کند یا سبب انهدام آن شود. (5)
ادیبی سده در زمینه‌ی رابطه‌ی جنگ، وفاق اجتماعی و هویت می‌نویسد:
جنگ عامل وفاق اجتماعی است. نقشی که جنگ‌ها در هویت بخشی به خرده نظام‌های درون جامعه داشته‌اند، غیر قابل انکار است. بر محور قوم مداری، ملت‌ها توانسته‌اند با عامل بیرونی ضدوحدت و هویت ملی مبارزه کنند و به یکپارچگی و تقویت منش ملی خود برسند. بنا به نظریات کوزر و زیمل، جنگ به تخفیف تشنجات درونی جامعه کمک شایانی می‌کند. از نظر هگل نیز جنگ می‌تواند تجلی یک وحدت جمعی با روح عام در فرمان یا چهره‌ی رهبر باشد و بر این اساس او جنگ را عامل هویت‌بخش جامعه می‌دانست که مردم را با یک هدف و آرمان و با یک منش ملی به همکاری فرامی‌خواند. (6) لذا آنچه که مشخص است، عامل جنگ، بنا به شرایط و تحولاتی که ایجاب می‌نماید، علاوه بر اینکه قابلیت ایجاد اتحاد و انسجام ملی را دارد، یکی از عواملی است که هویت ملی را در هر جامعه‌ای، با ضعف و یا قدرت همراه می‌سازد. در واقع این عامل ضمن اینکه وجدان گروهی و جمعی مردم را تحریک می‌نماید، روی هویت ملی آن‌ها نیز تأثیر شایان مثبت و گاها منفی می‌گذارد.
جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و شکل گیری تهدیدات هویت ملی
هویت ملی در زمانی مورد تهدید قرار می‌گیرد که شاخصه‌های هویتی نظیر، زبان، قومیت، جغرافیای سیاسی، تمامیت ارضی و…مورد تهدید قرار گیرد و انسجام و اتحاد ملی در یک کشور از بین برود. تهدیدات هویت ملی نیز زمانی پدید می‌آید که عواملی بیرونی یا داخلی، نقشی را در ایجاد و جهت دهی تهدیدات هویتی نظیر داشته باشند. تهدیدات هویت ملی می‌تواند تهدید تمامیت ارضی، تهدید ناشی از عدم همبستگی ملی، تفرقه قومی و واگرایی مذهبی در یک کشور و نیز تهدید جغرافیای سیاسی یک کشور باشد. از آنجا که عامل جنگ، ضمن اینکه قادر است که هویت ملی مردم یک کشور را تحریک و حفظ نماید، می‌تواند موجبات شکل گیری تهدیدات هویتی را نیز فراهم نماید.
بدین ترتیب می‌توان اشاره داشت که جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، موجب شکل گیری تهدیدات هویت ملی گردید. در اینکه چگونه جنگ تحمیلی علیه ایران، در ابتدا موجب شکل گیری تهدیدات هویت ملی گردید لازم است به اهداف رژیم بعثی عراق از حمله به ایران و دلایل آغاز جنگ تحمیلی از سوی آن رژیم، اشاره داشت. چنانچه جدایی بخشی از جغرافیای سرزمینی و تمامیت ارضی ایران یکی از اهداف اصلی و اعلامی رژیم بعث از حمله به ایران بود. بدین گونه که این رژیم، در ابتدا در اندیشه‌ی تصرف و سیطره بر خوزستان ایران بود و با تغییر نام خوزستان به عربستان و خرمشهر به محمره درصدد بود، ذهنیت لازم را برای جدایی ایـن اسـتان فراهم آورد. از این منظر، تجاوز مستقیم و بی‌محابای عراق به تمامیت ارضی و سرزمینی کـشور، خـواه نـاخواه، تجاوز به هویت تاریخی ایرانیان محسوب مـی‌گردید. و از منظر دیگر مقابله با انقلاب اسلامی و تلاش برای نابودی نظام سیاسی مستقر در ایران انقلابی و نیز طرح مسائل قومیت‌ها، همگی در راستای مورد تهدید قـرار دادن عناصر و مؤلفه‌های هویت ملی ایـرانی قـرار داشت. (7) در مجموع از آنجا که سرزمین، تاریخ و تمامیت ارضی، از عوامل اصلی و مهم تشکیل دهنده هویت ملی می‌باشد اهدافی که رژیم بعثی از تجاوز و حمله به ایران در نظر داشت که به‌واقع همان تجزیه، اشغال و نقض تمامیت ارضی و…بوده است، لذا با قطعیت می‌توان اذعان داشت که هویت ملی کشورمان، با حمله‌ی رژیم بعث، با تهدید اساسی مواجه گردید.
به عبارت دیگر اهداف اعلام‌شده‌ی رژیم بعث از حمله به ایران، همراه با رهبری فرزانه‌ی امام خمینی (ره) و جملات نمادین این بزرگوار نسبت به جنگ تحمیلی، نظیر: ((جنگ جنگ است و عزت و شرف و دین و میهن ما در گرو همین مبارزات اسـت))(8) مجموعا نشان داد که هویت ملی و دینی کشورمان با جنگ تحمیلی، در معرض تهدید اساسی قرار گیرد و لذا به دلیل این تهدیدات هویت ملی بوده است که عموم مردم ایران، جنگ را دفاع از هویت ملی خود می‌پنداشتند و در برابر رژیم بعث با قدرت و صلابت توأم با غیرت ملی و دینی، ایستادگی نمودند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
چگونگی شکل گیری اتحاد و انسجام ملی در دوران دفاع مقدس
همان‌گونه که در بیان رابطه‌ی میان جنگ و هویت ملی اشاره گردید، مولفه ی جنگ به خودی خود، قابلیت این را دارد که به شکل گیری اتحاد و انسجام منجر گردد، از جهت دیگر با نظر به اینکه جنگ تحمیلی علیه جمهوری اسلامی ایران و اهداف رهبران رژیم بعثی از این جنگ که اشاره گردید و منجر به شکل گیری تهدیدات هویت ملی گردید؛ لذا اینکه چگونه مولفه ی دفاع مقدس که ابتدائا در شکل تهدیدات هویت ملی ظاهر گشت و نهایتاً به شکل گیری اتحاد و انسجام ملی و اسلامی در کشور منجر گردید، می‌توان به این موضوعات اشاره داشت، اینکه تهاجم عراق به جغرافیای سیاسی ایران باعث گردید که تعصبات ملی در ایران به خروش آید و هریک از ایرانیان که وطن و تمامیت ارضی و هویت ملی کشور، برای او مهم تلقی می‌گردید، به منظور حفظ آن، با هر نوع سلیقه‌ی مذهبی، سیاسی و اعتقادی، به اتحاد و انسجام ملی روی آوردند و در برابر متجاوزین به هویت ملی خود، ایستادگی نمودند. به این ترتیب، دفاع از هویت ملی در پوشش اصل دفاع از سرزمین، مـقدس شمرده شد و واژه‌های«سرزمین» و «وطن» در پیوند با عناصر ایدئولوژیک از قداست خاصی برخوردار شدند و حفظ «وجب به وجب» مملکت جزو عناصر ذاتی امنیت جمهوری اسلامی قرار گرفت (9)
دیگر اینکه انقلاب اسلامی ایران و نظام دینی- سیاسی برآمده از آن، نقش مهمی را در روند ایجاد اتحاد و انسجام ملی در دوران جنگ تحمیلی، ایفا نمود. از آنجا که رژیم بعثی عراق، جلوگیری از صدور انقلاب اسلامی و نابودی آن را به عنوان دلیل شروع جنگ، اعلام داشت، این مسئله موجب گردید، اکثریت مردم ایران که در شکل گیری انقلاب اسلامی نقش داشتند، به دفاع از انقلاب نوپای خود درآیند و با حضور خود در جبهه‌های دفاع مقدس، ضمن اینکه اتحاد و انسجام ملی را به نمایش گذاشتند، از هویت سیاسی- دینی و اعتقادی خود نیز دفاع نمودند. در این راستا می‌توان به مصداق اصلی این اتحاد و انسجام ملی در جنگ تحمیلی تحت عنوان بسیج عمومی اشاره داشت که در واقع یکی از مصادیقِ مؤثر بر هویت ملی و اتحاد و انسجام ملی نیز می‌باشد. در جایی که تمام ملت درگیر جنگ و از تمامیت ارضی و پرچم کشور دفاع می‌کردند، شکل گیری بسیج ِ متشکل از اقوام و مذاهب گوناگون کشور، نشان از همبستگی هویتی تمامی ایرانیان در دوران دفاع مقدس بوده است.
من حیث المجموع می‌توان بیان داشت که درسایه ی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ضمن اینکه گرایش‌های ملی در دفاع از کشور افزایش پیدا نمود، تضادهای قومی-مذهبی که در اوایل انقلاب در برخی مناطق مرزی کشور وجود داشت، پایان یافت و مشارکت، اتحاد و انسجام ملی همراه با حضور آحاد ملت ایران در دفاع مقدس، در مولفه هایی نظیر بسیج عمومی، خود را نشان داد. در نهایت گفتمان وحدت گرایی، به عنوان گفتمان حاکم بر کشور، مورد توافق آحاد ملت قرار گرفت و در انتها، اتحاد و انسجام ملی در دوران دفاع مقدس شکل گرفت.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع بندی
-فرصت‌ها و کارکردهای هویتی و انسجام بخشی دوران دفاع مقدس
کارکردهای هویتی و انسجام بخشی جنگ تحمیلی، گوناگون بوده است، به زبان آکادمیک می‌توان جنگ تحمیلی را به عنوان متغیر مستقل فرض نموده و از تأثیرات آن از جمله بر هویت ملی و انسجام ملی سخن گفت. (10) و بدین ترتیب از دفاع مقدس، به عنوان ریسمان هویت ملی و مولفه ی انسجام بخش ملی در سال‌های آغازین پس از پیروزی انقلاب اسلامی نام برد. چنانچه در مدت جنگ تحمیلی، مشکلات حکومت در مسائل قومی و نیز درگیری‌های داخلی قومی-مذهبی فروکش نمود و جای خود را به وحدت و انسجام ملی برای دفاع از کشور داد، فضای عاطفی و احساسی زمان جنگ موجب گردید، اهل کتاب و اقلیت‌های مذهبی نیز مانند سایر ایرانیان در میادین جنگ و در پشت جبهه‌ها نقش آفرینی کنند و این نوعی اتحاد و همبستگی ملی را می‌رساند. در واقع دفاع مقدس، نه‌تنها از نظر فیزیکی باعث شد ایرانیان از هر قوم و مذهبی در کنار یکدیگر جمع شوند بلکه از نظر فکری نیز نشان دهند که هویت‌های قومی، ملی و دینی نه در عرض هم بلکه در طول هم هستند و دفاع مقدس توانست، تأثیر مثبت صمیمیت، همدلی و همگرایی را در بین همه‌ی ایرانیان با هر آیین و آداب قومی مذهبی ایجاد نماید.
کارکرد انسجام سیاسی، یکی دیگر از کارکردهای انسجام بخشی هویت بخشی جنگ تحمیلی است، در واقع با وجود اینکه درزمان جنگ تحمیلی، نسبت به مسائل اجرایی کشور، گرایش‌های سیاسی متفاوتی وجود داشت و هریک از گرایش‌های در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و …با یکدیگر متفاوت و بعضاً متضاد بودند، اما جنگ تحمیلی باعث گردید که همه‌ی این گروه‌ها و گرایش‌های سیاسی، تفاوت‌ها و تضادهای دیدگاهی خود را کنار گذاشته و دوشادوش ملت در برابر دشمن متجاوز، بایستند و اختلافات را کنار بگذارند و صمیمت، همدلی و همگرایی را از در پیش گیرند.
-کارکرد ایجاد پیوند میان مردم و حکومت
دفاع مقدس دارای کارکرد ویژه‌ای برای حکومت و ملت به‌ویژه در دهه‌ی اول انقلاب بود. در حقیقت، دفاع مقدس حلقه‌ی اتصال میان ملت و حکومت بوده است، چنانچه در جنگ تحمیلی، مشارکت همه جانبه ی مردم در دفاع از کشور و نقش آفرینی آنان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی انقلاب اسلامی به‌ویژه در دوران 8 ساله جنگ، نشان دهنده‌ی حمایت آحاد ملت از نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. دفاع مقدس باعث حضور فعال و گسترده‌ی آحاد ملت در اجتماعات پرشکوه نمازهای جمعه و راهپیمایی‌ها و پشتیبانی از سیاست‌های نظام در مقابله دشمنان و جبهه‌ی استکبار گردید که این حضور به خودی خود، نشان دهنده‌ی پیوند میان حکومت و ملت بود. حضور اهل کتاب به مانند سایر ایرانیان در میادین دفاع مقدس و نقش آفرینی در پشت جبهه‌ها یکی از این مصادیق است. لذا از کارکردهای مهم جنگ تحمیلی علیه ایران، به همین مبحثِ پیوند میان مردم با هر دین، آیین و اعتقادات و حکومت مربوط می‌گردد.
از سوی دیگر با نظر به اینکه انقلاب اسلامی ایران در اصول اساسی خود، معتقد به نفی وضع موجود نظام بین‌الملل همراه با مبارزه با نظام استکبار جهانی بوده است، بنابراین جنگ تحمیلی صورت پذیرفته علیه آن، یک جنگ سیاسی تلقی می‌گردد که توسط ارتش بعثی و با همراهی نظام استکبار شکل گرفت؛ لذا دفاع در برابر جنگ تحمیلی از سوی آحاد ملت، به نوعی دفاع از انقلاب اسلامی محسوب می‌گردید؛ دفاعی که باعث گردید، پیوند خوبی میان جمهوری اسلامی ایران و آحاد مردم ایجاد و به عبارتی میان حکومت و ملت، پیوندی ناگسستنی صورت پذیرد که در نهایت این پیوند، حامل ارزش‌های عمیق و قابل احترام نظیر ایثارگری و از خودگذشتگی گردید و بارزترین مصداق آن بذل خون در راه دفاع از سرزمین و نظام جمهوری اسلامی بوده است.
منابع:
- معين، محمد (1377)؛ فرهنگ فارسي، ج 2، تهران: اميركبير. ص 69
- محمد کارکنان نصرآبادی، جنگ و هویت (رویکردی جامعه شناختی به جنگ ایران و عراق) مجله: مطالعات ملی، تابستان شماره22، 1384 ص77
- محمد کارکنان نصرآبادی، جنگ و هویت (رویکردی جامعه شناختی به جنگ ایران و عراق) مجله: مطالعات ملی، تابستان 1384 شماره 22، ص 78
- احمد ساعی، حامد عمویی، نقش دانشگاه آزاد اسلامی در توسعه سرمایه اجتماعی و تاثیر آن بر انسجام ملی جمهوري اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات میان فرهنگی سال نهم شماره 23؛ زمستان 1393 ص 78 و 79
- محمد عزیزی، تحليل مشارکت اقشار مختلف در دفاع مقدس، پژوهشنامه دفاع مقدس سال اول شماره دو تابستان 1391 ص 98-99
- مهدی ادیبی سده، (1381) جامعه شناسی جنگ و نیروهای نظامی، تهران، انتشارت سمت ص 189-188
- سید حسین ولی پور زرومی، هویت ملی و دفاع مقدس، علوم سیاسی: مطالعات ملی: پاییز 1384– شماره 23 ص 112
- صحیفه امام خمینی «جلد ۱۳» صفحه ۲۴۳
- سید حسین ولی پور زرومی، هویت ملی و دفاع مقدس، علوم سیاسی: مطالعات ملی: پايیز 1384– شماره 23 ص 113
- محمد منصور نژاد، بررسی ریشه‌های همگرایی بین اهل کتاب با سایر ایرانیان در دفاع مقدس فصلنامه مطالعات ملی،22، سال ششم، شماره 2 و 1384 ص 97
