اندیشکده راهبردی تبیین – بازدارندگی سیاستی پیشگیرانه است که تحقق آن از دغدغه‌های اصلی دولت‌هاست. بازدارندگی نوعی دیپلماسی است و نباید آن را تنها راهبردی برای جنگیدن دانست، زیرا بازدارندگی راهی برای دستیابی به صلح و استقرار آن است و به‌منظور متقاعد کردن طرف مقابل طرح می‌شود تا به او ثابت شود که میان راه‌های ممکن، تجاوز کمترین اثر را دارد.[1] بنابراین در رابطه مستقیم با سیاست خارجی است. جمهوری اسلامی ایران همواره در سیاست خارجی خود با تهدیدات استراتژیکی روبه‌رو می‌باشد که به‌نوعی ناشی از متغیرهای پایدار سیستمی اعم از سیستم داخلی، منطقه‌ای و جهانی است که قدرت و بازدارندگی سیاست خارجی از عوامل اصلی رویارویی با تهدیدات و تبدیل آنها به فرصت می‌باشد.
بازدارندگی در اسلام
در قرآن آیه «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم » امر عامى است به مؤمنین که در قبال کفار به‌قدر توانایی‌شان از تدارکات جنگى که به آن احتیاج پیدا خواهند کرد تهیه کنند، به مقدار آنچه کفار بالفعل دارند و آنچه توانایى تهیه آن را دارند. در این حالت دشمن منافع یک جامعه اسلامى دشمن منافع تمامى افراد است، و بر همه افراد است که قیام نموده و دشمن را از خود و از منافع خود دفع دهند، و باید براى چنین روزى نیرو و اسلحه زیر سر داشته باشند، تا بتوانند منافع خود را از خطر دست‌برد دشمن نگهدارند، گو اینکه پارهاى از ذخیرههاى دفاعى هست که تهیه آن جز از عهده حکومتها برنمی‌آید، ولیکن پارهاى دیگر هم هست که مسئول تهیه آن خود افراد است، چون حکومت هرقدر هم نیرومند و داراى امکانات زیادى باشد به افراد مردم محتاج است. پس تکلیف «و اعدوا … »، تکلیف به همه است.[2]تا بدین طریق دست دشمن را از منافع اسلام و مسلمین کوتاه نموده و با قدرت بازدارنده خود بتوانند به اهداف والای جامعه اسلامی همچون تمدن اسلامی جامه‌ی عمل بپوشانند.
مبانی عقلی بازدارندگی
جنگ تحمیلی عراق بر ایران‌که بی‌تردید عاملی کلیدی در شکل گیری فرهنگ راهبردی ایران بود، ضرورت ارتقای سطح توانمندی‌های نظامی – امنیتی و رسیدن به بازدارندگی را از طرف جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرارداد؛ چراکه بازدارندگی به‌مثابه مفهومی راهبردی، هزینه‌هایی بسیار کمتر از دفاع دربردارد که مشوق دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در اتخاذ آن است.
آنچه در منطقه برای بازدارندگی در سیاست خارجی ایران دارای اهمیت می‌باشد، نخست حضور آمریکا در منطقه و دوم هسته‌ای بودن رژیم صهیونیستی است که به دلیل رابطه خصومتی هر دو با ایران عملا منطقه را به درون حوزه بازدارندگی ایران وارد می‌سازد.[3] عامل مهم دیگر کشورهای تازه استقلال‌یافته پس از فروپاشی شوروی هستند که ویژگی امنیتی برای ایران دارند. با توجه به ساخت قومی، نقشه جغرافیایی پراکندگی قومی در ایران و آسیای میانه و قفقاز؛ در صورت عدم پیوند و ساماندهی روابط و عدم اقدام به همگرایی منطقه‌ای، این موضوع می‌تواند از سوی قدرت‌های رقیب مورداستفاده قرارگرفته و منشا تهدیدات علیه ایران باشد. همچنین تلاش جهت همگرایی و پیوند می‌تواند مجموعه‌ای امنیتی را در شمال ایران سبب شود که فرصت‌های مختلفی را در اختیار سیاست خارجی و محیط دیپلماسی ایران قرار دهد.[4] البته نباید از کشورهای جنوب غرب آسیا غافل شد. تلاش پاکستان برای نفوذ در منطقه با پشتیبانی آمریکا منجر به بروز رقابت‌ها و تهدیدات نوینی علیه ایران شده است که توجه به‌موقع به این تهدیدات و بهره‌گیری از آنان به‌عنوان فرصتی برای همکاری‌های پایدار می‌تواند از عوامل اصلی قدرت بازدارندگی ایران باشد.
ایران به‌عنوان کشور سامان دهنده به نظم غرب آسیا، با دارا بودن توان نظامی بالا و قدرت نرم در منطقه که سبب شده قاطبه مسلمانان از وضعیت انزوا به نیروهای تأثیرگذار منطقه تبدیل شوند؛ طبیعی است که خواهان قدرت برای ثبات سیاسی و پایداری خود باشد. «بیگانه هراسی (با نماد غرب‌ستیزی و آمریکاستیزی) اصل دیگری از هویت و فرهنگ راهبردی و مبنای تصمیم‌گیری و سیاست‌های خارجی و اعلانی جمهوری اسلامی ایران است. وجود این اصل باعث گسترش اختلاف‌ها با کشورهای غربی و درنتیجه گسترش تقابل شده و نیز مبنایی برای افزایش بازدارندگی ایران در برابر تهدیدهاست».[5] امروزه دولت قدرتمند دولتی نیست که تنها نیروی نظامی گسترده متعارف یا هسته‌ای دارد، بلکه تکیه‌بر توانایی‌های نظامی و اطلاعاتی در خارج از مرزهای کشور و توسط گروه‌های مدافع، مهم‌ترین ابزار قدرت محسوب می‌شود.[6] که ایران در این زمینه نیز می‌تواند صاحب قدرت بازدارنده در منطقه باشد.
جمهوری اسلامی ایران و تقویت بازدارندگی
جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدای تشکیل بر اساس آموزه‌های اسلامی باهدف گسترش عدالت، آزادی‌خواهی، برابری و صلح در جهان بنیان نهاده شد، بنابراین گسترش روابط با کلیه ملت‌ها و کشورهای جهان بر اساس احترام متقابل و منافع مشترک، نفی هرگونه سلطه‌گری و سلطه‌پذیری و تأکید بر نهادینه شدن حقوق بین‌الملل، تلاش در جهت کاهش تشنج در منطقه و جهان، تقویت انسجام و وحدت کشورهای اسلامی و غیر متعهد ازجمله اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران درگذشته، حال و آینده به شمار می‌رود.[7] آنچه اساس و قاعده روابط دولت اسلامی با دولت‌های غیر اسلامی است، رعایت مصالح مسلمانان است. جنگ و صلح در سیاست امنیتی این دولت باید متکی به قدرت و اقتدار و نه موضع ضعف باشد. از اینکه قرآن کریم به مؤمنان دستور می‌دهد «سلاح‌های خود را به دست گیرند، آنگاه گروهی یا دسته‌جمعی و یکپارچه بجنگند»)نساء71 ( برمی‌آید که جنگیدن نیازمند آمادگی نظامی است.
بی‌گمان یکی از عناصر قدرت در جهان امروز، توان کشورها از بعد نظامی و امنیتی است و افزایش توان نظامی و اطلاعاتی هر کشوری به افزایش جایگاه و نفوذ آن کشور در مقایسه با کشورهای پیرامونی مربوط می‌شود.[8] قدرت موشکی ایران نیز یکی از عرصه‌های تحت حمایت مردمی است و ملت ایران، تاکنون حمایت خود را از برنامه‌های قدرت موشکی به رخ جهانیان کشیده و علیرغم فشارهای گسترده، هیچ‌گاه دست از این حمایت برنداشته‌اند.[9] همین عامل از مبانی اقتدار ایران و تقویت‌کننده استراتژی بازدارندگی است. البته «رهبری هوشمندانه مقام عظمای ولایت و بهره‌گیری همزمان ایشان از قدرت نرم و قدرت سخت، یکی دیگر از مؤلفه‌های قدرت ایران محسوب می‌شود و رکن دیگر پایداری انقلاب اسلامی، همانا حضور مردم درصحنه دفاع از آرمان‌ها و دستاوردهای انقلاب می‌باشد».[10]
جمهوری اسلامی ایران در زمره کشورهایی است که نقش منطقه‌ای خود در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را بر اساس الهام‌بخشی تعریف کرده است.[11] بنابراین طبیعی است که دیپلماسی دفاعی امنیتی ایران می‌بایست متکی بر بازدارندگی همه‌جانبه، عناصر قدرت نرم و در تعامل سازنده با جهان باشد. این در حالی است که تحولات گوناگون در سطح نظام بین‌المللی و رویدادهای گسترده در محیط منطقه‌ای و همچنین تهدیدات نامتقارن، نوعی استراتژی بازدارندگی را مطرح می‌سازد که ضمن دارا بودن موازنه عقلی و دینی، ترکیبی از ایدئولوژی، پراگماتیسم و عقلانیت بوده و سه اصل عزت، حکمت و مصلحت را سرلوحه خود قرار می‌دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران در نظام بین‌الملل
در سیاست خارجی ایران حفظ مرزهای کشور و ثبات سیاسی دو هدف مهم بوده است.[12] از منظر نحوه نگرش به ساختار نظام بین‌الملل، الگوی دفاع نیز قائل به وجود ساختار همکاري جویانه در روابط بین‌الملل است و درعین‌حال توسل به جنگ و اعمال قدرت براي دفاع از جان، مال، ناموس، آزادي و استقلال مردم را وظیفه اصلی می‌داند. این مؤلفه در گفتمان بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران بازدارندگی و دفاع وظیفه محور تلقی می‌شود.[13] ایران در تفکر بازدارندگی خود بیشتر بر موقعیت استراتژیک خود در سیستم منطقه‌ای و بین‌المللی و بهره‌گیری از آن در خنثی‌سازی حملات احتمالی از طریق بالا بردن هزینه دشمن و همچنین تحمیل فشارهای سیستمی بر آن تأکید می‌کند. از دیدگاه ایران مهم‌ترین توانائی‌های مذکور عبارت‌اند از:
- موقعیت ژئوپلیتیکی که معمولا اشغال کشور را مشکل می‌کند؛
- سواحل طولانی با خلیج‌فارس و دریای عمان به‌عنوان سرزمین اصلی تولید انرژی جهان؛
- موقعیت عبوری تنگه هرمز و کنترل ایران بر آن؛
- موقعیت نظامی برتر در منطقه؛
- ساختار متنوع نیروهای نظامی آن به‌ویژه توان بسیج جمعیت در زمان ضرورت؛
- امکان به‌کارگیری نیروهای شبه‌نظامی در صورت ضرورت؛
- توان شبکه‌سازی ایران در منطقه؛
- توان اختلال در شبکه های ژئوپلیتیکی و ژئوکالچری و ژئواکونومیکی سیستم بین‌الملل.[14]
توانمندی‌های مذکور در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای اهمیت ژئوپلیتیکی و قدرت بازدارندگی ایران را افزایش داده است. بالأخص اینکه «روند حوادث منطقه در سالهای اخیر به‌گونه‌ای بوده که نه‌تنها نقش ایران را به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای تعیین‌کننده، تثبیت نموده بلکه ایران را به‌عنوان کشوری تأثیرگذار در عرصه‌های فرا منطقه‌ای نیز معرفی کرده است.»[15]
رابطه مستقیم بین بازدارندگی و امنیت
در شرایطی که قدرت‌های بزرگ از ابزارهای محوری برای تأثیرگذاری بر کشورهای پیرامون برخوردارند، طبیعی است که تأمین امنیت بدون تولید قدرت نظامی و استراتژیک برای کشورها امکان‌پذیر نخواهد بود. دیپلماسی دفاعی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با اتخاذ رویکردی منطقه‌ای (و در صورت امکان بین‌المللی) در دفاع از ارزش‌های بنیادین جمهوری اسلامی ایران در تعامل با سیاست‌های خارجی، نقشی برجسته می‌کند.[16]
براین اساس جمهوری اسلامی ایران، حفظ استقلال، آزادی و تمامیت ارضی خود، باهدف تأمین صلح و امنیت برای خود، منطقه و جهان را مبنای اقدامات و طراحی‌های دفاعی و امنیتی خود قرار می‌دهد. این راهبرد برگرفته از متن قانون اساسی و همچنین اعتقادات دینی و باورهای فرهنگی و عقلی و هنجارهای اجتماعی و ارزشی جامعه ایرانی می‌باشد. لذا در فرهنگ اسلامی و ایرانی همان اندازه که جنگ‌افروزی نکوهیده است، دفاع همه‌جانبه از کشور و ملت، بااقتدار و بازدارندگی، واجب است.
کشورهای درحال‌توسعه نیاز همه‌جانبه‌ای به قدرت سازی از طریق تجمیع منابع انسانی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی خود دارند؛ هنجارهای سیاست خارجی بخشی از واقعیت‌های قدرت نرم در هر کشوری محسوب می‌شود و تحقق آن نیازمند انسجام گفتمانی بین لایه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی است.[17]عدم انسجام در بین نیروهای داخلی و متعاقب آن کاهش بازدارندگی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را بیشتر معطوف به سیاست داخلی می‌نماید و این در حالی است که اهداف والاتری برای سیاست خارجی کشور طراحی‌شده است که با افزایش بازدارندگی در عرصه سیاست خارجی، امنیت و منافع ملی به همراه اهداف والای نظام جمهوری اسلامی ایران قابل تحقق خواهد بود.
نتیجه
به دلیل اینکه مقاومت بر مبنای آموزه های اسلام ناب محمدی (ص)، مبنای اصلی هویت، ارزش‌ها، هنجارها و الگوهای رفتاری مطلوب در جمهوری اسلامی ایران است، انتظار می‌رود در فرهنگ راهبردی ایران، اصل پایداری و مقاومت یکی از مبانی رفتارهای راهبردی، امنیتی و دفاعی باشد. [18] امروزه ایران برای ارتقاء قدرت بازدارندگی خود در سیاست خارجی بیش از هر چیزی نیازمند اتحاد و انسجام نیروهای مختلف با گرایش‌های سیاسی متنوع است. صلح و امنیت ارمغان افزایش قدرت ایران در عرصه سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی خواهد بود. بی‌شک پایداری و مقاومت توأم با انسجام نیروهای داخلی بالاخص در سطح افراد جامعه می‌تواند دشمنان نظام جمهوری اسلامی را از هر گونه تعدی به مرزهای کشور بازدارد و در نهایت نیز امنیت بیشتر را در سطح ملی و منطقه‌ای محقق نماید.
منابع
[1] . عسگری، محمود، فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران، نامه دفاع، شماره 26، 1390.
[2] . طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374، ص151
[3] . قاسمی، فرهاد، نگرشی تئوریک بر طراحی مدل بازدارندگی سیاست خارجی ایران، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال سوم، شماره اول، بهار 1386
[4].mesbahi, mohiaddin, Iran and central Asia: paradigm and policy: central asia survey 23/2.
[5] . ترابی، قاسم، فرهنگ راهبردی و بازدارندگی ایران »، در: محمود عسگری به اهتمام ، فرهنگ راهبردی ج. ا. ا.، نامه دفاع، ش 26 ، تهران:مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی 1390.
[6] . هالستی، کی جی، مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، ترجمه مسعود مستقیمی و بهرام طارم‌سری، تهران: انتشارات دفتر مطالعات سیاسی – بین‌المللی وزارت امور خارجه،1374، ص292
[7] اردم، نیلوفر، مولفه های راهبردی در تدوین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، سایت دیپلماسی ایرانی، 4 فروردین 1393
www.irdiplomacy.ir/47184
[8] . متقی، ابراهیم و همکاران، نظریه پیچ تاریخی و نقش یابی مقاومت در ساختار نظام بین‌الملل، نامه دفاع، شماره دوم، شهریور1394.
[9] مرسلی، فاطمه، بررسی نقش و جایگاه مردم در ارتقاء اقتدار منطقه‌ای ایران، سایت اندیشکده تبیین، 28 خرداد 1396
http://www.tabyincenter.ir/19684
[10] . مرسلی، همان.
http://www.tabyincenter.ir/19076
[11] . اسپوزیتو، جان، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، تهران انتشارات مطالعات ایران و اسلام، 1382، ص25
[12] .سریع القلم، محمود، مفهوم قدرت و عملکرد سیاست خارجی: مقایسه چین و ایران، فصلنامه روابط خارجی، بهار 1390
[13] . روحانی، حسن، گفتمان امام خمینی (ره) پیرامون امنیت ملی و سیاست خارجی، فصلنامه راهبرد، 1391، شماره 65
[14] . قاسمی، همان.
[15] . مرسلی، همان.
http://www.tabyincenter.ir/19684
[16] . آجیلی، هادی و رحیم افشاریان، کاربست سند چشم انداز در سیاست خارجی و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه آفاق امنیت، سال هفتم، شماره24، پاییز 1393
[17] . رشاد، افسانه، شاخص‌ها و کارکردهای قدرت نرم در فرآیند سیاست خارجی و تمنیت ملی ایران، نامه دفاع، شماره27، 1390
[18]. Stanly, Willis, “The Strategic Culture of the Islamic Republic of Iran”, Prepared for: Defense Threat Reduction Agency Advanced System and Concepts Office, No 3, Oct2006
