اندیشکده راهبردی تبیین – با گذشت یک ماه از اعلام رسمی دست‌یابی به راه حل برای تحقق وحدت ملی فلسطینی و سفر هیات فتح به نوار غزه، همچنان ابهامات حول آینده مقاومت، حماس و وضعیت نوار غزه ادامه دارد و ذهن تحلیل گران را به خود مشغول نگه داشته است. در این یادداشت به بررسی آینده توافق ملی دولت فلسطینی و سناریوهای محتمل آن پرداخته خواهد شد. بدین منظور ابتدا به نیت حماس از اشتیاق برای تحقق تحولات اخیر پرداخته شده و در ادامه سناریوهای محتمل را با ساده سازی در دو حالت مورد بررسی قرار خواهیم داد.
نیت حماس؛ نقطه اتصال توافق ملی
سوال اصلی‌ای که باید در ابتدای بحث به آن پرداخت، آن است که اصلی‌ترین دلیل و مؤلفه شکل‌گیری توافق ملی دولت فلسطینی چیست؟ شاید بتوان حماس را اصلی‌ترین دلیل این رخداد دانست با آنکه بازیگران دیگری هم با اهدافی خاص و متفاوت برای تحقق و تداوم دولت یکپارچه کنونی، تلاش‌های زیادی کردند.[1] حماس طی سال‌های اخیر همواره اقداماتی برای تحقق دولت وحدت ملی و یا مبرا نمودن خویش از اتهام مانع سازی از تشکیل دولت یکپارچه انجام داده است.
در ماه‌های اخیر نرخ بیکاری در نوار غزه به حدود 50 درصد رسیده و چالش انرژی با قطع برق‌های ورودی از کرانه به نوار غزه به دستور محمود عباس هم بر دیگر مشکلات موجود در این منطقه به‌واسطه محاصره 12 ساله رژیم صهیونیستی افزوده است. بر اساس گزارش منتشرشده از سوی نهادهای مردمی در نوار غزه وضعیت کنونی نوار غزه عبارت است از: زیر خط فقر 80 درصد، نرخ بیکاری 50 درصد، نرخ بیکاری در میان جوانان و فارغ التحصیلان 60 درصد، میانگین درآمد سرانه در روز 2 دلار، شمار کارگران بیکار شده 250 هزار نفر. یک میلیون و نیم نیازمند هم با کمک‌های نهادهای انسان دوستانه درآمد روزمره خود را کسب می‌کنند.[2]
تیم جدید رهبری حماس به مدیریت افرادی چون اسماعیل هنیه و یحیی سنوار از زمان در دست گرفتن کرسی‌های مدیریتی حماس نشان داده‌اند که یکی از اهداف مهم آنان، برون‌رفت از وضعیت بد اجتماعی غزه و همچنین پویا کردن روابط سیاسی حماس با دیگر کشورهاست. سفر هیات حماس به مصر و امضای توافقاتی با دحلان و حکومت مصر، حضور در تهران و دیدارهایی با مقامات ایرانی و … بخشی از نشانه‌های این هدف‌گذاری جدید حماس است.
آیا دولت وحدت ملی، امتیازدهی در مقابل رفع حصر است؟
حال این سوال مطرح می‌شود که آیا وضعیت اسفبار نوار غزه، حماس را مجبور به پذیرش دولت وحدت ملی کرده است؟ خبرنگار شبکه سی‌ان‌ان در مصاحبه با ابومرزوق از اعضای هیات سیاسی حماس در سؤالی صریح از وی پرسیده است: «گفته می‌شود که حماس به خاطر بحران اقتصادی حاکم بر باریکه غزه، با آشتی ملی موافقت کرد. واقعیت چیست؟» پاسخ ابومرزوق بسیار واضح است: «جنبش حماس بخشی از ملت فلسطین است و تپش‌های نبض آن را احساس کرده و درد و رنجش را چه در عرصه معیشتی و چه مشکلات بزرگ ملی لمس می‌کند…از همین رو، ما قدم در راه آشتی ملی گذاشتیم تا مسئله فلسطین را از کشمکش‌ها دور کرده و بار دیگر آن را به‌عنوان مسئله اصلی امت عربی و اسلامی به عرصه بازگردانیم. حل بحران انسانی در باریکه غزه برای جنبش حماس مهم است و این بحران پیچیده و با مسائل مختلف مرتبط است و ما می‌خواهیم شهروندان فلسطینی با کرامت و در شرایط انسانی زندگی کنند و شرایط لازم برای پایداری آن‌ها فراهم شود… نرخ فقر به 65 درصد و بیکاری به 41 درصد رسیده است و این در حالی است که آمار بیکاری در کرانه باختری 18 درصد است و بی‌توجهی دولت وفاق ملی به مسئولیت‌های خود در نوار غزه به شکل‌گیری این آمار بی‌سابقه کمک کرده است.»[3] پاسخ ابومرزوق بسیار واضح است و نشان می‌دهد که نیاز و تصمیم حماس برای تغییر وضعیت انفجاری نوار غزه، تیم جدید را مجاب به آغاز یک سناریوی جدید کرده است. سناریویی که رژیم صهیونیستی سعی دارد در قالب آن از تحریم، محاصره و جنگ‌های سه‌گانه طی 12 سال گذشته بهره‌برداری نماید و حماس را یا نابود یا مجبور به تغییر ماهیت نماید.
سناریوهای آینده دولت وحدت ملی فلسطینی
اکنون موضوعی که نیاز به بررسی دارد این است که مؤلفه‌های تأثیرگذاری مانند شرایط توافق دولت ملی، نفوذ دیگر بازیگران چون مصر و آمریکا در آشتی ملی، در کنار کنش‌های تل‌آویو، چه سناریوهایی را برای حماس از مسیر دولت ملی در آینده محتمل است؟
- در مسیر فتح و اسلو
به طور واضح می‌توان هدف نهایی آمریکا، رژیم صهیونیستی و برخی بازیگران عربی چون مصر به عنوان میانجی اصلی طرح آشتی ملی را تکرار سرنوشت جنبش انقلابی فتح و تبدیل آن به فتح سازشگر در چارچوب اسلو برای حماس دانست، امری که به طور واضح در ادبیات رژیم صهیونیستی از سوی مسئولان مختلف تل‌آویو تکرار شده است. کابینه امنیتی و سیاسی رژیم صهیونیستی پس از اعلام توافق ملی میان حماس و فتح، برای تعامل با دولت توافق ملی فلسطین چندین شرط گذاشت که از جمله آن‌ها خلع سلاح حماس، به رسمیت شناخته شدن اسرائیل، قطع روابط با ایران، آزاد کردن اسرای اسرائیلی در دست مقاومت و در اختیار گرفتن کامل امنیت غزه توسط تشکیلات خودگردان بود. این خواسته با واکنش سریع حماس و حتی فتح مواجهه شد. ابوردینه سخنگوی جنبش فتح به خبرگزاری فلسطینی وفا گفت: «آنچه با نظارت مصر در قاهره امضا شده در مسیر صحیح خود برای پایان اختلافات پیش می‌رود و هیچ یک از ملاحظات اسرائیلی، آن را تغییر نخواهد داد.» همچنین حازم قاسم سخنگوی حماس نیز گفت: «شروط اسرائیلی، تلاش‌هایی مذبوحانه برای تخریب آشتی است و نشان می‌دهد اسرائیل، بیشترین ضرر را از پایان اختلافات می‌بیند و البته این موضوع، چیز جدیدی نیست. این شروط اسرائیلی پس از آن مطرح شد که حماس چندین گام برای آشتی برداشت.»[4]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اما به برخلاف رژیم صهیونیستی، به نظر می‌رسد هدف کوتاه مدت مصر و آمریکا کمی متفاوت‌تر است. این دو کشور علاقه شدیدی بر آغاز روند صلح فلسطین به منظور مقدمه سازی برای آنچه «معامله قرن» می‌نامند، هستند. مصر در وهله نخست تنها خواهان کسب تضمین امنیت در مرزها و نوار غزه توأم با نقش‌آفرینی در پرونده فلسطین است و توجه قاهره به آینده دولت وحدت ملی و سرانجام حماس و وضعیت نوار غزه در درجه اهمیت بعدی است. در همین راستا برخی رسانه‌های عربی فاش نمودند که وزیر اطلاعات مصر به محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین ابلاغ کرده است که سخن گفتن در مورد سلاح مقاومت در باریکه غزه تا زمان تحقق تمامی پرونده‌های آشتی ملی، برچیدن دودستگی، برگزاری انتخابات سراسری و ایجاد راه حل سیاسی برای مسئله فلسطین غیرممکن خواهد بود.[5]
در این سناریو فرآیند تشکیل دولت وحدت ملی، حماس را مجبور به پذیرش سازش و «معامله قرن» ولو به‌صورت ناخواسته خواهد کرد. در این سناریو تقویت حضور امنیتی مصر و تشکیلات در نوار غزه، کنترل شدیدتر بر مرزها و گذرگاه‌ها به منظور جلوگیری از ورود سلاح، مشروط کردن حماس به عقب‌نشینی در قبال موضوعات دیگر برای برداشتن محاصره و … بخشی از اقدامات این سناریو است تا حماس را به طی کردن مسیر سازش مجبور نماید.
- در مسیر حزب‌الله جدید
اما دومین سناریو پیش روی حماس، سوق به سوی مدل حزب‌الله است. این جنبش با رهایی از کار ویژه‌های دولت داری و مسئولیت اصلی در قبال اقتصاد و زندگی مردم با تمرکز بر امنیت و مبارزه مسلحانه در کنار جایگاه اجتماعی به مسیر مقاومت ادامه دهد. این سناریو بارها از سوی مسئولین مختلف حماس با ادبیات‌های گوناگون تکرار شده است. به نظر می‌رسد ترس اصلی برخی مسئولین صهیونیستی و حتی محمود عباس هم تحقق این سناریو به جای تحقق سناریوی اول یعنی مجبور کردن حماس به طی کردن مسیر سازش به صورت مرحله‌ای است.
عاموس یادلین مسئول مرکز مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی (INSS) و رئیس سابق اطلاعات ارتش رژیم در یادداشتی در خصوص توافق اخیر، ضمن تأکید بر آنکه تل‌آویو فعلاً توافق ملی را به خاطر حفظ روابطش با مصر و آمریکا به هم نزند، تأکید دارد: «اسرائیل باید این توافق را بر اساس 3 معیار بسنجد. نخست معیار انسانی: بهبود وضعیت زندگی در غزه از دیدگاه اخلاقی مهم است و می‌تواند دور بعدی جنگ (با حماس) را عقب بیاندازد. دوم معیار سیاسی: اگر حماس اصول مطرح شده از سوی گروه چهارجانبه را نپذیرد، آنگاه اسرائیل بیش از پیش از داشتن یک شریک در مذاکرات سازش دور شده است. هدف نهایی ترامپ نیز بر باد خواهد رفت. سوم معیار نظامی: این توافق، منابع حماس را برای ساخت راکت‌ها و حفر تونل‌ها آزاد می‌کند. اگر شاخه نظامی حماس منحل نشود، خطر امنیتی بزرگی در طولانی‌مدت خواهد بود.» وی با بیان اینکه اصل «دولت فلسطینی غیرنظامی» باید بخش ضروری از هرگونه توافق در آینده باشد، تأکید کرد: «اگر حماس اصول گروه چهارجانبه را نپذیرد و شاخه نظامی خود را حفظ کند، آنگاه آشتی ملی برای اسرائیل مشکل‌زا است.[6]» سخنان عاموس یادلین نشان می‌دهد که تل‌آویو به خوبی می‌داند که اگر وضعیت غزه بدون گرفتن امتیاز بزرگ بهبود یابد، حماس مسیر مقاومت را با جدیت بیشتری دنبال خواهد کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
محمود عباس هم در نخستین واکنش‌هایش به توافق ملی در مصاحبه با برنامه تلویزیونی یک شبکه مصری گفت: «اجازه تکرار تجربه حزب‌الله لبنان در نوار غزه را نمی‌دهم همان‌گونه که مداخله هیچ کشوری در فلسطین به جز مصر را نخواهم پذیرفت…زمانی که دولت توافق ملی به صورت کامل معابر، دستگاه‌های امنیتی و وزارتخانه‌ها را در نوار غزه تحویل بگیرد، اقدامات (تنبیهی) علیه این منطقه برداشته خواهد شد و من عجله‌ای ندارم.[7]»
جمع‌بندی
وضعیت اسفبار غزه و تهدیدات پیش رو ناشی از حضور امنیتی تشکیلات خودگردان در نوار غزه و نفوذ اطلاعات مصر در مناطق مرزی صحرای سینا و فلسطین بر پایه توافق اخیر حماس با قاهره برای کنترل امنیتی (که به توافق دحلان-سنوار مشهور شد[8]) است که توأم با هدف اصلی رژیم صهیونیستی و آمریکا از تحقق دولت وحدت ملی، همگی مؤلفه‌هایی هستند که زنگ خطر را برای حماس به صدا در می‌آورد. ترور نافرجام توفیق ابونعیم مدیرکل نیروهای امنیتی در نوار غزه[9]، احساس خطر نفوذ امنیتی سرویس‌های غیر فلسطینی در حماس را به واقعیت نزدیک‌تر کرد. این موارد در کنار تحولات اخیر منطقه‌ای و سناریو عربی-عبری برای تشدید فشارها بر حماس[10] اهمیت تصمیمات رهبران حماس را دوچندان می‌کند.
اما نیت و خواسته حماس از توافق ملی و تشکیل دولت یکپارچه، کاستن فشار از نوار غزه توأم با فراهم شدن وضعیت برای تداوم مبارزه با رژیم صهیونیستی است. اظهارات مسئولین حماس و سفر هیات حماس به تهران بخشی از اقدامات عملی حماس برای عدم تسلیم در قبال شرط و شروط تل‌آویو حول تشکیل دولت وحدت ملی و جلوگیری از تحقق سناریوی تکرار فتح است. باید منتظر بود و نگریست که در وضعیت سرنوشت‌ساز کنونی قدرت و استحکام اراده کدام از طرفین برای جهت‌دهی روند آشتی ملی و آینده مقاومت فلسطین محکم‌تر خواهد بود؟
[1] برای مطالعه بیشتر ر.ک: «نیّت بازیگران؛ مانع اصلی تشکیل دولت یکپارچه فلسطینی»، خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 16 مهر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960715001983
[2] «تاملی در وضعیت فاجعه‌بار نوار غزه»، مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، منتشرشده در تاریخ یکم آبان 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/10057
[3] «تشریح آخرین مواضع حماس در قبال آشتی ملی و روابط داخلی و خارجی آن»، مرکز اطلاع رسانی فلسطین، منتشرشده در تاریخ دوم آبان 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/10076
[4] «حماس و فتح: شروط تل‌آویو برای تعامل با دولت توافق ملی فلسطین «مردود» است»، خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 26 مهر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960726000526
[5] «وزیر اطلاعات مصر در مورد سلاح مقاومت در غزه به عباس چه گفت؟!»، وب‌سایت مرکز اطلاع رسانی فلسطین، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/9755
[6] «یادلین: با توافق آشتی ملی، شاخه نظامی حماس باید منحل شود/ اسرائیل نباید با توافق آشتی مخالفت کند»، خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 24 مهر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960724000741
[7] «محمود عباس: اجازه تکرار تجربه حزب‌الله در نوار غزه را نمی‌دهم»، خبرگزاری فارس، منتشرشده در تاریخ 11 مهر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960711000138
[8] برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمد محسن فایضی، «توافق سنوار-دحلان؛ پیوند سناریوهای منطقه‌ای و چالش‌های داخلی حماس»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 10 مرداد 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/20317
[9] «ترور نافرجام فرمانده نیروهای امنیتی در نوار غزه»، مرکز اطلاع رسانی فلسطین، منتشرشده در تاریخ 5 آبان، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://farsi.palinfo.com/10115
[10] برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمد محسن فایضی، «سناریو عربی-عبری خروج قطر از صف حامیان مقاومت فلسطین و انتخاب‌های پیش روی حماس»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 24 خرداد 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://tabyincenter.ir/19573
