«اردن و قیام‌های عربی: بقای رژیم و سیاست فراتر از دولت» [۱]
اندیشکده راهبردی تبیین- اردن کشور کوچکی است که از زمان استقلال در سال ۱۹۴۶ تاکنون با چالش‌های مختلف داخلی و خارجی روبه‌رو بوده است. با این حال از جمله مهم‌ترین ویژگی‌هایی که این کشور با آن شناخته می‌شود، حفظ ثبات از طریق اصلاحات دائمی، اتخاذ دیپلماسی فعال، و پیگیری سیاست خارجی انعطاف‌پذیر است. در این میان شروع موج جدید «بیداری عربی» در اواخر ۲۰۱۰ و اوایل ۲۰۱۱، برای امّان همچون دیگر پایتخت‌های عربی چالشی جدی محسوب می‌شد. هرچند اعتراضات مردمی علیه اقتدارگرایی سیاسی، فساد حکومتی، و وضعیت نابه‌سامان اقتصادی، به انحاء مختلف بسیاری از کشورها را در شمال آفریقا و جنوب غرب آسیا دستخوش تلاطم و آشفتگی کرد اما اردن توانست از این موج اعتراضات داخلی به سلامت عبور کند. این در حالی است که پادشاهی اردن از یک طرف از داخل با موج اعتراضات و بسیج مردمی و از طرف دیگر از خارج با فشار بی‌ثباتی منطقه‌ای، موج آوارگان جنگی و گسترش تروریسم ناشی از تحولات در سوریه و عراق مواجه بود اما در نهایت موفق شد از تغییر نظام سیاسی خود جلوگیری کند. بدین ترتیب این کشور به یک مطالعه موردی برای پژوهشگران و تحلیل‌گران تبدیل شده تا بررسی کنند که چگونه پادشاهی امّان توانسته است بقای خود را در برابر فشارهای ناشی از بیداری عربی حفظ کند. «کورتیس رایان»[۲]، استاد علوم سیاسی در دانشگاه ایالتی آپالاچی در کارولینای شمالی، از جمله کارشناسان مسائل اردن است که به این موضوع می‌پردازد. رایان در کتابی با عنوان «اردن و قیام‌های عربی: بقای رژیم و سیاست فراتر از دولت» که در سال ۲۰۱۸ و به زبان انگلیسی توسط انتشارات «دانشگاه کلمبیا در بخش مطالعات خاورمیانه» چاپ شده است، توضیح می‌دهد که چگونه اردن بحران ناشی از تحولات بیداری عربی را فرو‌نشاند. این تحلیل‌گر مسائل اردن، ویژگی‌های اصلی سیاست این کشور اعم از فعالیت احزاب معارض اسلام‌گرا و چپ‌گرا، جنبش‌های جوانان و دیگر اشکال فعالیت سیاسی را در کنار منازعات مربوط به انتخابات، اصلاحات و همچنین مسئله هویت مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. رایان همچنین در کتاب خود به راهبردهای بقای نظام سیاسی اردن می‌پردازد و مشخص می‌کند که چطور امّان در عین حفظ گزینه انجام اصلاحات، در صدد جذب و مهار مخالفان خود برمی‌آید. در نهایت نویسنده استدلال می‌کند که گرچه موج بیداری عربی فرو نشسته است اما فعالیت سیاسی در اردن پایان نیافته و منازعات برای اصلاح و تغییر ادامه دارد.
معرفی نویسنده
کورتیس رایان، استاد علوم سیاسی در دانشگاه ایالتی آپالاچی است. وی تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی در رشته تاریخ و علوم سیاسی و در مقطع دکتری در رشته علوم سیاسی به پایان رساند. رایان در سال‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۳ به عنوان تحلیل‌گر فولبرایت در مرکز مطالعات راهبردی دانشگاه اردن مشغول به فعالیت بود. وی آثار متعددی درباره ابعاد مختلف سیاست در منطقه جنوب غرب آسیا در نشریات معتبر منتشر کرده اما حوزه اصلی تمرکز این تحلیل‌گر مسائل اردن است. از جمله دیگر کتاب‌هایی که به قلم رایان درباره اردن به رشته تحریر درآمده است می‌توان به این دو اثر اشاره کرد: «اردن در حال گذار: از [ملک] حسین تا [ملک] عبدالله»[۳] (۲۰۰۲) و «ائتلاف درون عربی: امنیت رژیم و سیاست خارجی اردن»[۴] (۲۰۰۹).
محتوای کتاب
سیاست اردن از زمان بیداری عربی شاهد تغییرات و تداوم‌هایی بوده است که در فصول نه‌گانه کتاب حاضر به آن پرداخته می‌شود. فصل اول کتاب که به مباحث مقدماتی اختصاص دارد، ابتدا در نگاهی کلی به تحولات عربی پس از ۲۰۱۱ در سطح منطقه‌ای می‌پردازد. نویسنده تأکید می‌کند که کشورهای مختلف، موج بیداری را با شدت و حدت متفاوتی تجربه کردند. در این میان اردن تجربه متفاوتی محسوب می‌شود زیرا برخلاف تونس، مصر، لیبی، سوریه و یمن درگیر انقلاب، جنگ داخلی، و قیام‌های خشونت‌بار نشد. فصل دوم با جزئیات دقیق‌تری به بیداری عربی در اردن می‌پردازد و چگونگی بسیج مخالفان در شکل اعتراضات توده‌ای و نحوه پاسخ دادن دولت به آن را توضیح می‌دهد. در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ اردن به صورت روتین شاهد اعتراضات در سراسر کشور بود که دولت از طریق ابتکارهای اصلاح‌طلبانه به مطالبات مردمی پاسخ می‌داد. البته این الگوی اعتراضات مسالمت‌آمیز و پاسخ‌های دولت با تاریخ سیاسی اردن سازگاری داشت. با این حال به موازات افزایش بی‌ثباتی و خشونت در همسایگی اردن، سرعت تغییرات داخلی در این کشور کاهش یافت چون نه تنها مخالفان اصلاحات بلکه حتی طرفداران آن نیز نگران تسری بحران‌ها به داخل کشور خود بودند. هرچند این به معنای پایان اعتراضات نبود چون مسائلی که جرقه مطالبه‌خواهی در سال ۲۰۱۱ را زد همچنان بر جای خود باقی مانده اما سرعت و شدت اعتراضات کاهش یافت است. به استدلال نویسنده، مسئله اصلی اعتراضات فقط این نبود که دولت را وادار به انجام تغییرات مهم داخلی کنند بلکه مخالفان همچنین به دنبال بسیج حمایت مردمی و ایجاد یک ائتلاف موثر و واحد متشکل از مخالفان بوده‌اند.
رایان در فصول سوم و چهارم به صورت مفصل‌تری به ماهیت معارضان سیاسی در پادشاهی اردن می‌پردازد. درحالی‌که فصل سوم به پویایی‌های معطوف به وحدت و عدم وحدت میان معارضان سیاسی سنتی در این کشور اختصاص می‌یابد، نویسنده در فصل چهارم بیش‌تر به اَشکال جدیدترِ فعالیت مخالفان سیاسی می‌پردازد؛ منظور، معارضانی همچون جنبش حراک است که در جریان تحولات ۲۰۱۱ بیداری عربی ظهور یافتند. مخالفان سیاسی سنتی اردن را گروه‌های چپ‌گرا، ناسیونالیست‌های پان عرب، و احزاب سیاسی اسلام‌گرا تشکیل می‌دادند که از چندین دهه پیش از بیداری عربی در این کشور فعالیت داشتند. بنابراین آنچه اپوزیسیون پیش و پس از ۲۰۱۱ را از هم جدا می‌کند نفس وجود جنبش‌ها و احزاب مخالف نیست بلکه پویایی سیاسی درون اپوزیسیون است. جنبش‌های موفق مخالف اغلب طیف گسترده‌‌ای از اقشار اجتماعی مختلف را در برمی‌گرفت، این در حالی است که دولت برای تفرقه انداختن میان آنان تلاش می‌کرد. با این حال استدلال نویسنده در این دو فصل این است که فعالیت‌های اصلاح‌طلبانه تاکنون نتایج قابل ملاحظه‌ای به دنبال نداشته است. به بیانی دیگر امّان همچنان سیاست‌های نو لیبرالیستی در عرصه اقتصادی را پی می‌گیرد و فساد کماکان به عنوان مسئله‌ای حل نشده باقی مانده است. به همین دلیل هم بسیاری از فعالان سیاسی- به خصوص جوانان- در سال‌های اخیر، دیگر اعتماد خود را نسبت به روند اصلاحات از دست دادند. این در حالی است که مشاوران پادشاه هم به دو گروه تقسیم می‌شوند: آنان که پایبند اصلاحات هستند (و معتقدند که ملک عبدالله دوم از رویکردشان حمایت می‌کند) و آنان که با انجام اصلاحات مخالف هستند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نویسنده در فصل پنجم به یکی دیگر مسائل مهم سیاست در اردن یعنی بحث هویت می‌پردازد که با موضوع ایجاد شکاف در میان ائتلاف مخالفان پیوند تنگاتنگی دارد. این فصل به روابط اردنی‌ها- فلسطینی‌ها در سیاست امّان می‌پردازد و تلاش می‌کند با پرهیز از ساده‌سازی، درک دقیق‌تری نسبت به قومیت‌ها و هویت در این کشور ارائه دهد. بر اساس استدلال نویسنده، شکاف بین شهروندان فلسطینی‌الاصل که در غرب رودخانه اردن ساکن و اغلب در فعالیت‌های بخش خصوصی مشغول هستند و قبایل ساکن شرق رودخانه که ستون فقرات حکومت هاشمی را تشکیل می‌دهند، در سال‌های گذشته و در نتیجه تغییرات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ناشی از خصوصی‌سازی و اصلاحات نو لیبرالی افزایش یافته است. هرچند رایان تأکید می‌کند که نمی‌توان سیاست اردن را به دوگانه هویتی اردنی- فلسطینی تقلیل داد اما به هر حال این امر پاشنه آشیل حکومت هاشمی است که به واضح‌ترین شکل، خود را در حوادث «سپتامبر سیاه» ۱۹۷۰ نشان داد. این دوگانگی هویتی در موضوعات مختلفی (از بحث حقوق پناهندگان، حقوق کودکان و زنانی که با اتباع خارجی ازدواج می‌کنند، تا حتی مسابقات فوتبال) نمود می‌یابد. به همین دلیل هم نویسنده توصیه می‌کند که طرفداران اصلاحات در داخل دولت و همچنین مخالفان باید از افتادن در دام سیاست هویت بپرهیزند.
فصل ششم و هفتم به مجادلات سیاسی خاص درباره کنش‌های اصلاح‌طلبانه می‌پردازد. فصل ششم به طولانی‌ترین مجادلات بین دولت و اپوزیسیون بر سر انتخابات، قوانین انتخاباتی و مسئله نمایندگی اختصاص دارد. فصل هفتم نیز بر مجادلات سیاسی از دوران اولیه «اصلاحات» به سیاست مدرن دوران بیداری عربی و پس از آن متمرکز است. در واقع می‌توان گفت این دو فصل به این سوال پاسخ می‌دهد که چه چیزی در پی این مجادلات تغییر کرده است. در ادامه، فصل هشتم سیاست اردن در بستر منطقه‌ای را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و بررسی می‌کند که چگونه روابط بین‌المللی اردن و همچنین محدودیت‌های خارجی آن بر سیاست داخلی این کشور تاثیر گذاشته است. این فصل به طور خاص تاثیر سه موضوع (شامل جنگ داخلی سوریه، رشد داعش و چالش‌های دیگر گروه‌های تروریستی و موج گسترده آوارگان سوریه) را بر سیاست پادشاهی خاندان هاشمی در اردن مورد تحلیل قرار می‌دهد. در نهایت فصل نهم با جمع‌بندی کلی از نکاتی که در فصول قبلی ذکر شد، به این امر می‌پردازد که اردن تاکنون در کجا قرار داشته است و از حالا به کجا می‌رود. در مجموع کتاب تحلیلی درباره سیاست داخلی و منطقه‌ای امان، حکومت و مخالفان این کشور، و همچنین تغییر و تداوم در زندگی سیاسی مردم اردن را با این دیدگاه مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد که سیاست این کشور قبل، در طول، و بعد از بیداری عربی را تبیین نماید.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع‌بندی
کورتیس رایان در آخرین اثر خود با عنوان «اردن و قیام‌های عربی: بقای رژیم و سیاستْ فراتر از دولت» تلاش می‌کند با نگاهی انتقادی تاریخ اردن را قبل، در طول، و بعد از تحولات بیداری عربی مورد ارزیابی قرار دهد. نقطه عطف این کتاب این است که نه تنها نویسنده آن بیش از ۳۰ سال به صورت متمرکز بر کشور اردن تمرکز تخصصی دارد بلکه برای نگارش این کار تحلیلی با مقامات و رهبران محلی مصاحبه‌های تفصیلی داشته است. درحالی‌که موج بیداری عربی باعث سرنگونی نظام‌های سیاسی مصر و تونس شد و برخی کشورها را همچون لیبی، یمن، و سوریه درگیر تنش‌های خشونت‌آمیز کرد اما خاندان هاشمی در اردن توانست ثبات خود را همراه با انجام برخی اصلاحات حفظ نماید. نویسنده این‌گونه استدلال می‌کند که بستر سیاسی- اجتماعیِ امّان را می‌توان در چارچوب «تغییر و تداوم» درک کرد. بدین ترتیب کتاب حاضر در تلاش است به چند سوال کلی پاسخ داد: چگونه پادشاهی اردن در میان آشوب‌زدگی منطقه توانست خود را حفظ کند؟ دولت امان چه راهبردهایی را برای تحدید مطالبات عمومی مبنی بر آزادی‌خواهی و برابری به کار گرفت؟ سیاست هویت چگونه در حکمرانی و سیاست اردن نقش ایفا می‌کند؟ چه اشکالی از اپوزیسیون در اردن وجود دارند و چه نوعی از اصلاحات درخواست می‌شود؟ در نهایت این موضوع که پادشاه برای بقا و سعادت در آینده باید چه اقداماتی انجام دهد؟ رایان ضمن تحلیل ویژگی‌های اصلی سیاست اردن، تشریح می‌کند که چگونه سیاست داخلی این کشور تحت تاثیر ناآرامی‌های منطقه‌ای و حمایت بین‌المللی از پادشاهی خاندان هاشمی قرار گرفته است. در نهایت استدلال نویسنده این است که شاید موج بیداری عربی در اردن به پایان رسیده باشد اما مجادله بر سر اصلاح و تغییر ادامه خواهد داشت.
پژوهشگران و علاقه مندان گرامی می توانند نسخه اصلی کتاب را از اینجا دانلود نمایند.
پی نوشت ها
[۱] Jordan and the Arab Uprisings: Regime Survival and Politics Beyond the State
[۲] Curtis R. Ryan
[۳] Jordan in Transition: From Hussein to Abdullah
[۴] Inter-Arab Alliances: Regime Security and Jordanian Foreign Policy)
