اندیشکده راهبردی تبیین- در روزهای اخیر، برخی منابع خبری از مذاکرات ترکیه و عمان درباره مسائل مختلف ازجمله نظامی و احتمال تأسیس یک پایگاه دریایی از سوی ترکیه در عمان خبر دادند. اگرچه به نظر می‌رسد این گمانه‌زنی‌ها در صورت صحت تا عملیاتی شدن، فاصله دارد، اما ظاهراً آنکارا پس از توسعه‌طلبی‌های خود در مدیترانه شرقی، این‌بار به دنبال افزایش نفوذ در دریای عمان و احتمالاً خلیج فارس و حتی یمن است. حضور ترکیه در این منطقه به دلیل حضور طولانی‌مدت نیروهای خارجی، گذرگاهی برای تأمین انرژی کشورهای پرجمعیت آسیایی، حضور و نفوذ بازیگران مهم منطقه‌ای مانند ایران، اهمیت دسترسی به اقیانوس هند و اثرگذاری بر جنگ یمن، احتمالاً با چالش‌ها و مخاطرات فراوانی هم برای ترکیه و هم برای عمان روبه‌رو خواهد بود. چه‌اینکه به نظر می‌رسد ارتقای روابط مسقط-آنکارا، واکنش محور ریاض-ابوظبی را به دنبال خواهد داشت. از این‌رو به نظر می‌رسد حضور ترکیه در این منطقه باعث تشدید منازعات خواهد شد. : نوشتار پیشِ رو تلاش می‌کند تا جایگاه و کنش‌گری ترکیه در تحولات منطقه خلیج فارس را با تمرکز بر روابط دوجانبه آنکارا-مسقط مورد ارزیابی قرار دهد.
مروری بر روابط ترکیه و عمان
روابط عمان و ترکان عثمانی به قرن ۱۶ میلادی بر می‌گردد. زمانی که دولت عثمانی درصدد موازنه با قوای پرتغالی در خلیج فارس بود. روابط دوجانبه جمهوری ترکیه سه سال پس از به قدرت رسیدن سلطان قابوس در سال ۱۹۷۳ به شکل کنونی ایجاد شد و طرفین سفارت‌خانه تأسیس کردند. بیشترین تمرکز دو کشور بر روابط اقتصادی بوده و کمتر به مسائل امنیتی و سیاسی توجه شده بود که این موضوع در سال‌های اخیر تغییر یافته است. نخستین نشانه‌های تغییر رویکرد، سال ۲۰۰۱ میلادی با سفر یوسف بن علوی وزیر امور خارجه عمان به ترکیه و امضای تفاهم‌نامه همکاری‌های آموزشی نظامی مشاهده می‌شود. سال ۲۰۱۱ ترکیه و عمان تفاهم‌نامه دیگری را در این رابطه به امضا رساندند و یک‌سال پس از آن، عمان علاقه‌مندی خود برای واردات تجهیزات نظامی از ترکیه را نشان داد و پس از آن گروهی از متخصصان ترکیه‌ای برای برآورد نیازهای ارتش عمان وارد این کشور شدند.
یکی از مهم‌ترین رویدادهای نظامی روابط دو کشور در سال‌های اخیر، فروش سیستم‌های دفاعی و تانک نفربر توسط ترکیه به عمان بوده است. بر اساس قراردادی که در سال ۲۰۱۵ میلادی به امضا رسیده، شرکت دفاعی FNSS متعهد شده است که تا سال ۲۰۲۰، ۱۷۲ عدد نفر بر PARS III 6×۶ و PARS III 8×۸ را تحویل ارتش عمان دهد که نخستین محموله‌ی آن در سال ۲۰۱۵ تحویل داده شد.[۱]
بحران قطر مهم‌ترین رویدادی بود که سیاست خارجی ترکیه در قبال کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس را تغییر داد و ترکیه را به سمت کنش‌گری فعال‌تر سوق داد. پس از آن که عربستان و امارات به دلایل واهی تحریم‌های بسیار شدیدی را علیه قطر اعمال کردند، ترکیه به حمایت از قطر پرداخته و همراه ایران و عمان از شدت این تحریم‌ها کاستند. مهم‌ترین نقشی که عمان در قبال بحران قطر ایفا کرد، اختصاص دادن دو بندر صحار و صلاله به قطری‌ها بود و باعث شد دوحه از بندر جبل علی به این دو بندر عمانی روی آورد. کالاهای ترکیه‌ای نیز وارد این بنادر شده و به قطر انتقال یافت. به‌رغم این‌که عمان در بسیاری از مسائل عمده و معادلات منطقه‌ای نقش بی‌طرف را دارد ولی عملکرد این کشور در قضیه قطر نشان از پیگیری افزایش نفوذ در کشورهای حاشیه خلیج فارس دارد. این مسئله می‌تواند در بلندمدت بر روابط ریاض- مسقط و مسقط-ابوظبی تأثیرگذار باشد.
پس از انتخاب عایشه سوزِن[۲] به عنوان سفیر ترکیه در عمان که در مسئولیت قبلی خود یکی از نزدیکان رجب طیب اردوغان بود، همکاری‌های عمان و ترکیه گسترش یافت. در همین راستا در سال جدید میلادی علاوه بر همکاری‌های نظامی در سطح سخت، ترکیه و عمان به تازگی شروع به همکاری‌هایی در زمینه نرم‌افزارهای نظامی نموده‌اند.
شرکت HAVELSAN[3] که در مالکیت بنیاد نیروهای نظامی ترکیه[۴] (TAFF) است، با عقد قراردادی مشترک، مقر خود در مسقط را در سال جاری میلادی احداث کرده است. این شرکت در سال ۲۰۱۶ سیستم دفاعی C4I[5] را به وزارت دفاع عمان فروخت و برای نگهداری از این سیستم، تعداد قابل توجهی از نیروهای عمانی را مورد آموزش قرار داد. هدف از ایجاد این شرکت افزایش صادرات تجهیزات نظامی ترکیه‌ای به عمان است.[۶]
براساس آخرین اخبار غیر رسمی منتشرشده، ترکیه در حال برنامه‌ریزی برای احداث پایگاه در منطقه البریمی عمان است. این مسئله اگرچه توسط رسانه‌های عمانی تکذیب شده، اما اخبار غیر رسمی همچنان به قوت خود باقی است. در همین زمینه ابراهیم کارگول دبیر نشریه یئنی شافاک(شفق جدید) ترکیه در پستی توئیتری این مسئله را مطرح نموده است.
مسئله ایجاد پایگاه ترکیه در کشورهای مختلف مسئله‌ای تازه نیست و این کشور به دلیل پیشرفت‌های نظامی و تکنولوژیکی خود علاوه بر تأثیرگذاری در تحولات منطقه‌ای به فروش سلاح مبادرت می‌ورزد. ترکیه در حال حاضر در کشورهای قطر، سومالی، قبرس شمالی، سودان، عراق، سوریه و لیبی پایگاه نظامی دارد و احداث پایگاه‌های جدید در عمان تهدیدی برای عربستان سعودی و امارات و در نیجر تهدیدی برای منافع فرانسه تلقی می‌شود.
اهداف آنکارا از تقویت روابط با عمان و قطر
ترکیه در سال‌های پس از ۲۰۰۰ میلادی با چرخش در سیاست خارجی خود، نگاه به شرق را به‌تدریج جایگزین سیاست خارجی سنتی و نگاه به غرب قرار داد. مهم‌ترین دلایلی که می‌توان برای این تغییر در ساختار سیاست خارجی نام برد، تحولات در عراق، بحران سوریه و عدم پذیرش در اتحادیه اروپا بود. علاوه بر موارد فوق، تأثیرگذاری افرادی همچون اردوغان و داود اوغلو بر تغییر روند سیاست خارجی ترکیه غیر قابل انکار است. در سطح داخلی مخالفت‌های شدیدی علیه سیاست‌های منطقه‌ای حزب عدالت و توسعه وجود دارد اما همچنان ترکیه با قدرت پیگیر افزایش نفوذ در منطقه غرب آسیاست و می‌توان عامل انرژی را مهم‌ترین محرک سیاست خارجی ترکیه عنوان کرد. تأمین انرژی داخلی و انتقال انرژی به اروپا موجب می‌شود ترکیه پیگیر افزایش وابستگی متقابل با آن کشورها باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آنکارا رسماً از سال ۲۰۰۸ با امضای پیمان استراتژیک سیاسی، اقتصادی و امنیتی با شورای همکاری خلیج فارس وارد این منطقه شده است. این پیمان که در نوع خود، نخستین پیمان بین شورای همکاری خلیج فارس و دولت دیگر است تا حدودی باعث نگرانی جمهوری اسلامی ایران نیز شده است؛ به این دلیل که از دیدگاه دول عربی خلیج فارس، همکاری استراتژیک با ترکیه می‌تواند به تعادل قدرت ایران در خلیج فارس کمک کند. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، عضویت ترکیه را به عنوان عضوی ناظر در اتحادیه عرب و تقویت همکاری با ناتو را در دستور کار خود قرار داده‌اند.[۷]
به‌رغم دیدگاه بالا به نظر می‌رسد حداقل در کوتاه‌مدت، ترکیه قصد ایفای نقش نظامی و سیاسی در منطقه‌ی خلیج فارس را ندارد که شاید به دلیل ارتباطات نزدیک با ایران و کنش‌گری فعال ایالات متحده در منطقه خلیج فارس باشد. البته این مسئله می‌تواند در بلندمدت و با کاهش حضور نظامی ایالات متحده تغییر یابد و ترکیه نقش بیشتری در معادلات منطقه‌ای ایفا کند. آنکارا در سال‌های اخیر با اهدافی بلندمدت، همکاری‌های گسترده‌ای را با مسقط و دوحه پایه‌ریزی کرده است و این می‌تواند نشان از علاقه‌مندی ترکیه برای ایفای نقش بیشتر در منطقه باشد.
در سال ۲۰۱۴ ترکیه و قطر قرارداد امنیتی استراتژیکی را منعقد کردند که به موجب آن ترکیه دارای پایگاه نظامی در قطر شد. حدود ۳۰۰۰ نیروی زمینی، یگان هوایی و نیروی دریایی و آموزش‌دهنده نیز در این پایگاه مستقر شدند. در سال ۲۰۱۷ پس از تحریم قطر توسط عربستان و هم‌پیمانانش، علاوه بر کمک‌های اقتصادی ترکیه، این کشور در قطر و پایگاهش نیروی نظامی جدید پیاده کرد تا نشانی باشد از حمایت نظامی آنکارا از دوحه و در سال ۲۰۱۸ قطر حدود ۱۵ میلیارد دلار به ترکیه کمک مالی کرد.[۸] روابط دوجانبه ترکیه و قطر چندین ویژگی دارد که مهم‌ترین آن تکنولوژی دفاعی ترکیه، ثروت قطر و دیدگاه اخوانی مشترک بین دو حکومت است. در برهه‌های مختلف، این دو کشور به کمک هم شتافته‌اند و این باعث نگرانی عربستان سعودی و امارات متحده عربی شده است. این نگرانی ناشی از برهم خوردن توازن به نفع ترکیه و ایران در منطقه است. البته برهم خوردن توازن و ورود بازیگری جدید به خلیج فارس، علاوه بر عربستان برای ایران نیز ناخوشایند است، اما تهران می‌تواند با استفاده از موقعیت برتر خود در مسائل دیگر، نفوذ خود را حفظ کرده و به ایفای نقش مؤثر بپردازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
همکاری‌های دو جانبه عمان و ترکیه از لحاظ ماهیتی بسیار متفاوت‌تر از آن‌چه در روابط ترکیه و قطر مشاهده می‌شود، است. از لحاظ ژئوپلتیکی، ساختار سیاسی، ارتباطات بین‌المللی و دیگر عوامل، موقعیت عمان بسیار حائز اهمیت‌تر از قطر است و در طول دهه‌های مختلف، عمان نوعی استقلال عمل را در مسائل منطقه‌ای پی گرفته و در موارد ضرورت به عنوان میانجی عمل کرده است. در یک یا دو سال اخیر، تغییر رویکردی در عملکرد عمان مشاهده می‌شود و آن را می‌توان در نتیجه اقدامات عمده‌ای دانست که توسط عربستان و امارات انجام می‌شود. تحریم قطر و بحران یمن را می‌توان مهم‌ترین عامل تغییر رویکرد عمان در منطقه دانست. پیشروی‌های ریاض و ابوظبی در یمن موجب احساس خطر در عمان شده و این کشور را مجبور به ترک سیاست بی‌طرفی کرده است. عمان به دنبال ایجاد توازن در شبه‌جزیره و سپس در حال روی آوردن به همکاری‌های موقت و غیر استراتژیک با رقبای عربستان و امارات است.
ترکیه در مسائل مختلفی ازجمله در مورد لیبی و سوریه اختلافات بسیاری با عربستان و امارات دارد و از این‌رو فرصت ایجاد توازن و استفاده از کارت عمان در روابط دوجانبه‌اش با کشورهای فوق را مغتنم می‌شمارد. رویکرد فعلی ترکیه در مورد عمان و دیگر کشورهای خلیج فارس، موضعی و محدود به نظر می‌رسد و دلیل آن همان‌طور که پیش‌تر گفته شد وابستگی ترکیه به انرژی و همچنین حضور پرقدرت نیروهای خارجی در منطقه است. به نظر می‌رسد ترکیه قصد دارد با افزایش همکاری‌های خود با عمان و قطر از طرفی فشارهای ناشی از تحریم‌ها را کاهش دهد و از طرف دیگر قدرت چانه‌زنی خود در سایر مسائل منطقه را افزایش دهد. این رویکرد تداخلی با رویکرد اقتصادی و بلندمدت ترکیه ندارد و دلیل آن کاهش تنش در هنگام افزایش شدید آن است. ترکیه همواره در روابط خود رویکرد اقتصادمحور را اولویت قرار داده و این موضوع در نمونه عمان و قطر نیز مشهود است.
نتیجه‌گیری
روابط دو جانبه عمان و ترکیه در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است و می‌توان دلایل مختلفی را برای آن برشمرد. موقعیت استراتژیک عمان و منابع طبیعی، اصلی‌ترین جذابیت عمان برای ترکیه به شمار می‌آید. امکانات نظامی و صنعتی ترکیه، موقعیت مناسب برای انتقال انرژی به اروپا و اقتصاد رو به رشد، باعث افزایش همکاری‌ها میان دو کشور بوده است. در سال‌های اخیر و پس از رویدادهای جهان عرب و تغییر معادلات منطقه‌ای، کشورهای کمتر آسیب‌پذیر سعی در افزایش نفوذ و ترویج ایدئولوژی خود داشته‌اند. این کشورها برای رقابتِ بهتر ناچار به همکاری‌های موقتی و غیر استراتژیک شده و چندین محور را تشکیل داده‌اند که هم شامل کشورها می‌شود و هم جریان‌های منطقه‌ای. عمده‌ترین مدل‌های حکومتی ارائه‌شده، از سوی سه کشورِ ایران، ترکیه و عربستان است که هرکدام از این کشورها سعی در نزدیکی و تاثیرگذاری در کشورهای کوچک‌تر دارند. در این میان بازیگران کمتر فعال در گذشته همچون عمان در چارچوب معادلات منطقه‌ای جدید می‌توانند نقش بسزایی را ایفا کنند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اهمیت اتحادسازی و همکاری بر هیچ‌یک از این کشورها پوشیده نیست و از این‌رو ترکیه قصد دارد با نزدیکی به عمان و استفاده بهینه از موقعیت این کشور در منطقه‌ی خلیج فارس نقش بیشتری را ایفا کند. این‌که چنین موضوعی تا کجا پیش رود، وابسته به شرایط مختلفی ازجمله حضور نظامی خارجی، مسائل داخلی ترکیه، موفقیت یا عدم موفقیت در دیگر مناطق و همچنین رضایت یا عدم رضایت کشورهایی چون ایران است. به هرحال ترکیه بدون توجه به نقش‌آفرینی نظامی و سیاسی بالا نیز رویکرد اقتصادی خود را ترک نخواهد کرد و ارتباطات نزدیک تجاری و اقتصادی این کشور با کشورهای حاشیه خلیج فارس همچنان ادامه خواهد داشت.
منابع
[۱] Will Geopolitical Instability Strengthen Omani-Turkish Relations?
Will Geopolitical Instability Strengthen Omani-Turkish Relations?
[۲] Ayşe Sözen
[۳] https://www.havelsan.com.tr/
[۴] Turkish Armed Forces Foundation
[۵] https://www.ssb.gov.tr/urunkatalog/en/308/
[۶] Turkish defense contractor HAVELSAN establishes joint venture in Oman
Turkish defense contractor HAVELSAN establishes joint venture in Oman
[۷] مسعودنیا، حسین و داود نجفی (۱۳۹۰)، «سیاست خارجی نوین ترکیه و تهدیدهای امنیتی فراروی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه آفاق امنیت، س ۴، ش ۱۳
[۸] Turkey and Qatar: Love in Bloom
https://besacenter.org/perspectives-papers/turkey-qatar-alliance/
