اندیشکده راهبردی تبیین- از مهم‌ترین ابعاد سیاست خارجی مستقل ایران در بیانیه گام دوم را می‌توان توجه به اصولگرایی (در معنا و مفهوم غیر رایج در فضای سیاسی کشور) دانست. اصولگرایی از زمان پیروزی انقلاب تاکنون هویت جمهوری اسلامی ایران در عرصه داخلی و خارجی مبتنی بر یک سری اصول و ارزش‌های اسلامی- انقلابی بوده است. ازجمله این اصول و ارزش‌ها که مقام معظم رهبری از آن به عنوان شعار انقلابی یاد می‌کنند، می‌توان به سلطه‌ناپذیری و مقاومت در مقابل نظام سلطه و استکبار به ویژه آمریکا، دفاع از مسلمانان و حمایت از مظلومان و مستضعفان جهان اشاره نمود. تلاش ایران در عرصه سیاست خارجی بر آن بوده است که این ارزش‌ها صرفاً در مقام نظر باقی نمانده و به عرصه عمل نیز درآید. رهبر معظم انقلاب نیز در نخستین دیدار خود با اعضای هیئت دولت سیزدهم به بازسازی انقلابی و حرکت روی ریل انقلاب در همه عرصه‌ها ازجمله عرصه سیاست خارجی تاکید کردند. بدین منظور، این یادداشت به تبیین شاخص‌های سیاست خارجی دولت انقلابی در گام دوم انقلاب پرداخته است.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از نگاه مقام معظم رهبری
با آغاز رهبری حضرت آیتالله خامنه‌ای، ایشان مواضع خود در حوزه‌های مختلف ازجمله سیاست خارجی را بیش از پیش تبیین نمودند. ایشان در تعریف خود از استکبار جهانی، آن را دولت‌های مداخله‌گر در سیاست و اقتصاد دیگر دولت‌ها دانسته[1] و بدین‌سان به مفهوم محوری استقلال ارجاع دادند. به واقع، روحیه انقلابی و استکبارستیزانه در رفتار سیاست خارجی یک دولت باید در استقلال‌طلبی آن نسبت به بیگانگان ظهور و بروز داشته باشد. ولی استقلال‌طلبی نه در معنای مضیق و صرف کوتاه‌شدن دست بیگانگان از امور داخلی ایران، بلکه در معنایی بسیط‌تر در دفاع از استقلال و اراده آزادی‌خواهانه دیگر ملل مورد ستم باید نمایان شود. به همین دلیل از دو جبهه مستکبرین و مستضعفین یاد می‌شود و جبهه مقاومت در مقابل استکبار نه صرفاً به شیعیان یا مسلمانان بلکه به عموم آزادی‌خواهان مورد سلطه تعمیم می‌یابد: «آن هنگام که از مبارزه و مقابله با استکبار جهانی و قلدر‌ها و غارت‌گرهای جهان حرف می‌زنیم، مخاطب ما تمام مستضعفان عالمند. این، طبیعت پیام ماست.»[2]
رهبر انقلاب ذیل راهبرد استقلال‌طلبی منتج به استکبارستیزی، سه اصل اساسی را در روش‌مندی سیاست خارجی انقلابی مطرح نموده‌اند.
عزت: رفتار عزت‌مندانه در مراودات دیپلماتیک، اصل مهمی در تعیین روحیه انقلابی نمایندگان بین‌المللی ایران در عرصه جهانی است. رفتاری که هرگونه اهانت و حقارت نسبت به شأن ملت ایران را نفی می‌کند: «ملت ما باید در روابط بین‌المللی خواری نبیند و اهانت نشود. هیچکس حق ندارد اهانت به ملت ایران را در کمترین برخورد با دیگران قبول کند.»[3] بر این مبنا علاوه بر رویکردهای فردی دیپلمات‌ها، هرگونه موضع‌گیری و کنش‌ورزی دیپلماتیک دولت‌ها در جریان مذاکرات و توافق‌نامه‌ها باید منطبق بر عزت ملی ایرانیان و روحیه استقلال‌طلبی آنان باشد. معاهداتی که روح آن‌ها تمکین به سلطه دیگری و نقض مواجهه از موضع برابر باشد، مؤلفه عزت در روحیه انقلابی را خدشه‌دار می‌کند.
حکمت: روحیه انقلابی در سیاست خارجی به معنای رفتارهای نسنجیده در مواضع و معاشرت‌های دیپلماتیک نیست و نه‌تنها منافاتی با رفتار مستدل و خونسرد ندارد، بلکه ملتزم به آن است. مقام معظم رهبری حکمت در سیاست خارجی را چنین قلمداد می‌کنند که ضمن مرزبندی با دشمن و رقیب «مواضع طرف مقابل را حکیمانه به مواضع خودتان نزدیک کنید. دعوا و اوقات‌تلخی یک وقتی ممکن است به درد بخورد. اما این روش عمومی نیست. روش عمومی، حکمت است، یعنی با منطق و متین در عرصه دیپلماسی.»[4] ایشان هم‌چنین به تصریح، مبارزه با استکبار را از روش‌های معقول و میسر می‌دانند: «مبارزه با استکبار با عقل، با کار حرفه‌ای سیاسی در میدان‌های لازم و متناسب خودش است.»[5]
مصلحت: حفظ مصلحت در مؤلفه‌های سیاست خارجی به معنای مصلحت جمهوری اسلامی ایران به عنوان «ام‌القرای اسلام» است. بدین ترتیب، هر کنش و موضعی در سیاست خارجی باید مصالح عالیه نظام و میهن را رعایت کند. رهبری کاربرد مصلحت در سیاست خارجی را به مثابه «سپری برای ضربه‌گیری ضربات دشمن» قلمداد می‌کنند.[6]
تصویر زیر، دال مرکزی گفتمان سیاست خارجی انقلابی را استقلال‌طلبی ترسیم می‌کند که استکبارستیزی به مثابه منظر بیرونی آن ظهور و بروز نموده و در دال‌های غیریت‌ساز، اصول سه‌گانه عزت، حکمت و مصلحت به عنوان مؤلفه‌های رفتاری در دیپلماسی انقلابی نمایان می‌شود.
راهکارها و الزامات تحقق سیاست خارجی انقلابی
سیاست خارجی ایران در چهار دهه گذشته با فرصت‌ها، محدودیت‌ها و دستاوردهای متعددی مواجه بوده است. مطالعه فراز و نشیب سیاست‌خارجی در این چهار دهه، مسئولان و تصمیم‌گیرندگان را ملزم به بررسی هرچه بیشتر فرصت‌ها و موانع می‌کند تا در گام دوم انقلاب از تجربیات انباشته شده استفاده و منافع ملی بیش از پیش محقق گردد. با توجه به آن‌که محور اصلی سیاست خارجی انقلابی، استقلال‌طلبی و در معنای گسترده‌تر، استکبارستیزی است؛ پیروزی مستضعفین بر مستکبرین و چنان‌که خداوند وعده داده وراثت زمین به آنان، آرمان این سیاست خارجی قلمداد می‌شود. در راستای این هدف اصلی و دیگر اهداف جمهوری اسلامی ایران، راهکارها و الزامات زیر می‌تواند مورد نظر قرار گیرد:
حمایت از جبهه مقاومت: اگر مهم‌ترین جنایت آمریکا و متحدانش در غرب آسیا را ایجاد و تقویت رژیم اشغالگر قدس تلقی شود، پس مهم‌ترین هدف ضداستکباری در سطح منطقه‌ای، مقاومت برابر صهیونیسم و پایبندی به آرمان آزادسازی سرزمین فلسطین خواهد بود. در این راستا علاوه بر حمایت از گروه‌های جهادی فلسطینی، تشکیل جبهه‌ای از آزادی‌خواهان و استقلال‌طلبان منطقه‌ای در سرزمین‌های هم‌سو با مقاومت مانند لبنان، سوریه و عراق، مقوم مقاومت ضداستکباری در آسیای غربی خواهد بود. از منظر رهبری با تجربه چهل‌ساله گذشته، جبهه مقاومت در آسیای غربی، توانایی مقابله با استکبار را از خود نشان داده است.[7] بنابراین تقویت روزافزون این جبهه در مقابل زیاده‌خواهی‌های رژیم صهیونیستی و واداشتن آن به عقب‌نشینی از جغرافیای سیاسی مقاومت، یکی از استراتژی‌های اصلی در تحقق سیاست خارجی انقلابی است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
روابط اقتصادی با کشورهای در حال توسعه: توان اقتصادی از جمله پشتوانه‌های سیاست خارجی و هم‌چنین از ثمرات یک سیاست خارجی متوازن و پیش‌روست. بنابراین هم‌زمان که در راستای تقویت اقتصاد داخلی و رفع وابستگی‌های بیرونی به ویژه به اقطاب غربی می‌کوشیم باید با تشکیل زنجیره‌هایی از روابط تجاری با دولت‌های در حال توسعه یا موسوم به جهان سوم که عمدتاً در قطب مقابل استکبار جهانی تعریف می‌شوند، توان سویه مقاومت را افزایش دهیم. در این راستا رهبری یکی از مهم‌ترین راهبردهای سیاست خارجی ایران را «مجموعه‌سازی‌های اقتصادی» با کشورهای اسلامی، فارسی‌زبان، حوزه خزر، جنوب شرق آسیا و قدرت‌هایی مانند چین، روسیه و هند برمی‌شمارند.[8] حفظ استقلال اقتصادی ایران و دولت‌های هم‌سوی آن از نیازمندی‌های کالایی و فناورانه غرب و به خصوص آمریکا، عامل مهمی در تحقق سیاست خارجی انقلابی است.
دیپلماسی عمومی متمرکز بر جهان سوم: از دیگر راهبردهای سیاست خارجی انقلابی، بهره‌مندی از دیپلماسی عمومی در راستای هم‌گام‌سازی افکار عمومی ملل ستم‌دیده و تمورد سلطه است. این مهم به خصوص در کشورهای در حال توسعه آسیایی و آفریقایی که محمل مناسب‌تری برای گسترش نفوذ آرمان‌های انقلاب و ترویج روحیه ضداستکباری هستند، اهمیت بالایی می‌یابد. حضرت آیتالله خامنه‌ای برخی از ثمرات این مهم را چنین بیان می‌دارند: «دیپلماسی عمومی ما باید با روحیه انقلاب همراه باشد یعنی اسلام انقلابی. این است که به ما بُرش می‌دهد. امروز ملت‌های منطقه از جمهوری اسلامی به خاطر موضع مستقل شجاعانه‌اش خوش‌شان می‌‌آید.»[9] تقویت افکار عمومی هم‌سو می‌تواند فشار سیاسی بر دولت‌های مردم‌سالار جهان سوم را در راستای همکاری با ایران در جهت مقابله با استکبار، افزایش داده و موضع دیپلماتیک ایران در گفت‌وگوها و مذاکرات بین‌المللی را تقویت سازد.
پیگیری حقوقی مظالم استکبار: از دیگر روش‌های تحقق اهداف سیاست خارجی انقلابی، بهره‌مندی از ابزار حقوق بین‌الملل است. با توجه به ادعای دولت‌های غربی در زمینه پایبندی به حقوق بشر و معاهدات حقوقی، دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی با همکاری دستگاه قضایی می‌تواند پیگیری‌های حقوقی لازم را برای محکومیت جنایات استکباری چه در حق مردم ایران و چه ملل مستضعف جهان به انجام برساند که گرچه ضمانتی برای احقاق حق نباشد ولی حداقل در جهت تقویت موضع سیاست خارجی جمهوری اسلامی و همراه‌نمودن دولت‌ها و ملت‌های منطقه و جهان، مؤثر خواهد بود. رویکرد تهاجمی در زمینه حقوق بشر از جمله منویات رهبر انقلاب در این زمینه است.[10]
پافشاری بر روی اصول: تجربه چهار دهه گذشته، این گزاره را ثابت می‌کند که در مواجهه با دشمن باید بسیار هوشمندانه عمل کرد. اصول سیاست خارجی ما مشخص و پافشاری بر آن، تامین‌کننده منافع ملی ماست و فاصله گرفتن از آن اشتباهی است که کشور را متحمل هزینه خواهد کرد. کما اینکه تاکنون هزینه‌های زیادی بابت آن پرداخت کرده‌ایم. رهبر انقلاب در این خصوص می‌فرمایند: «بعد از رحلت امام، ما هرجا انقلابی عمل کردیم پیش رفتیم و هرجا از انقلابی‌گری و حرکت جهادی غفلت کردیم، عقب ماندیم و ناکام شدیم؛ این یک واقعیّتی است. بنده در این سال‌ها خودم مسئول بودم؛ اگر تقصیری در این مطلب باشد، متوجّه این حقیر هم هست؛ هرجا انقلابی بودیم، جهادی حرکت کردیم، بر روی آن ریل حرکت کردیم، پیش رفتیم؛ هرجا کوتاهی کردیم و غفلت کردیم، عقب ماندیم. می‌توانیم برسیم به شرط اینکه انقلابی حرکت کنیم و انقلابی پیش برویم.»[11]
افزایش توان داخلی: این موضوع در بیشتر بیانات رهبر انقلاب خصوصا بیانیه گام دوم مورد تاکید قرار گرفته شده است. از دیدگاه کارشناسان، نظام سیاسی یک کشور در دو بعد داخلی و خارجی شکل می‌گیرد. افزایش توانمندی‌ها در داخل کشور، قدرت چانه‌زنی در خارج را افزایش می‌دهد. در چند دهه گذشته، حضور پر رنگ مردم در انتخابات و مناسبات ملی و مذهبی بر قدرت ایران افزوده اما در مقابل، سوءمدیریت در مسائل فرهنگی و نابسامانی اقتصاد، نقطه ضعفی است که ادامه آن در بلند مدت، تاثیرات سوئی بر سیاست خارجی ما خواهد گذاشت. حل این مسئله اکنون در اولویت سیاست‌های کلان کشور قرار دارد.
استفاده از کارشناسان خبره در مذاکرات: این موضوع در سال‌های اخیر مورد توجه بیشتر قرار گرفته‌شده است. انتصاب مذاکره‌کنندگان سابق توسط رهبر انقلاب در شورای راهبردی روابط خارجی را می‌توان موید این موضوع دانست. مذاکره‌کنندگان باید هم افرادی باتجربه باشند و هم افرادی باهوش و متخصص. عدم توجه به این موضوع، مذاکرات را جدا از اینکه طولانی کرده، قدرت چانه‌زنی طرف مقابل را بالا برده و کشور را متحمل هزینه‌های جبران‌ناپذیری خواهدکرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
هماهنگی بیشتر بین تصمیم‌گیران: هماهنگی تصمیم‌گیران نظام در دستگاه دیپلماسی و میدان، منافع ملی را در کوتاه‌مدت کسب خواهد کرد. قاعدتاً تصمیم‌گیری در این سطوح نیازمند داشتن نگاهی فراجناحی به مسائل است. لازمه این امر استفاده از تجربیات گذشته و برگزاری جلسه‌های مکرر است تا مسائل با کمترین اختلاف حل و فصل گردند. این موضوع نیز بارها توسط رهبر انقلاب به مسئولین تذکر داده شده است.
نتیجه‌گیری
سیاست خارجی به دلیل اهمیت و خاستگاه آن در جهان کنونی از ویژگی‌ها و شاخص‌هایی برخوردار است که توجه بدان در میزان کارایی و تسهیل به اهداف و منافع ملی کشورها اهمیت شایانی دارد. در این یادداشت با توجه به روی کار آمدن دولت انقلابی و لزوم توجه بیش از پیش به موانع و فرصت‌های سیاست خارجی، تلاشی انجام گرفت تا بیانات رهبر معظم انقلاب در این خصوص مورد بررسی قرار بگیرد. تلاش این یادداشت نیز معطوف به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی بود تا مسئولان و تصمیم‌گیران در گام دوم، شاخص‌های سیاست خارجی انقلابی را مورد بررسی و مداقه بیشتر قرار دهند. بر اساس آنچه آمد، شاخص‌های مهم دولت انقلابی در سیاست خارجی از منظر رهبر انقلاب را می‌توان پافشاری بر اصول سیاست خارجی، افزایش توان داخلی، حمایت از جبهه مقاومت و تمرکز بر روابط اقتصادی با همسایگان نام برد.
نکته پایانی اینکه بیانیه گام دوم باید مورد توجه سیاست‌گذاران در عرصه‌ی سیاست خارجی و امنیت ملی قرار گیرد. بر این اساس، باید طراحی برای گام دوم انقلاب مبتنی بر بازیگری در سطح بین‌المللی و حفظ و پیشبرد هویت و آرمان‌های انقلاب اسلامی در دستور کار قرار گیرد.
منابع
[1] -بیانات رهبری در جمع دانش‌آموزان و دانشجویان؛ ۱۳ آبان ۱۳۷۱؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2641
[2] -بیانات رهبری در جمع علما و طلاب کشورهای اسلامی مقیم ایران؛ ۴ تیر ۱۳۶۸؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2110
[3] -بیانات رهبری در جمع مسئولان وزارت خارجه؛ ۱۸ تیر ۱۳۷۰؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2471
[4]– بیانات رهبری در جمع سفیران جمهوری اسلامی ایران؛ ۷ دی ۱۳۹۰؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3236
[5]– بیانات رهبری در جمع هیئت دولت؛ ۸ شهریور ۱۳۸۴؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3304
[6] -بیانات رهبری در جمع کارگزاران نظام؛ ۹ بهمن ۱۳۶۸؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2259
[7] -بیانات رهبری در جمع فرماندهان سپاه؛ ۱۰ مهر ۱۳۹۸؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=43632
[8] -بیانات رهبری در جمع مسئولان وزارت امور خارجه؛ ۲۵ تیر ۱۳۷۹؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=18427
[9] -بیانات رهبری در جمع هیئت دولت؛ ۲ شهریور ۱۳۹۱؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20831
[10] -بیانات رهبری در جمع مسئولان قوه قضاییه؛ ۶ تیر ۱۳۹۷؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=40036
[11]- بیانات در مراسم بیست و هفتمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)
