اندیشکده راهبردی تبیین- برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام، توافقی میان ایران با اعضای دائم شورای امنیت به علاوه آلمان بود که در ازای اِعمال محدودیتهای جدی بر توسعه برنامه هستهای ایران در حوزههای مختلف مانند میزان و سطح غنیسازی و نوع فعالیت تأسیسات متعدد اعم از نطنز، بوشهر، اراک و فردو، تحریمهای شورای امنیت، اتحادیه اروپا و ایالات متحده علیه ایران بهتدریج تعلیق و نهایتاً ملغی شوند. هنوز یک سال از اجرای آن نگذشته بود که دونالد ترامپ، رییسجمهور منتخب ایالات متحده وعده خروج آمریکا از این توافق را داد و دو سال بعد به آن عمل کرد. ایران نیز سرانجام یک سال پس از این اتفاق، بهتدریج تعهداتش را کاهش داد و اکنون با احتمال فعالسازی مکانیسم ماشه، ممکن است برجام سالها زودتر از موعد رسمی به پایان برسد و به بیان دیگر، نیمهتمام بماند.
مخالفان، جسورتر از همیشه
در میان اندیشکدههای مخالف برجام، بعید است بتوان نمونهای صریحتر و رادیکالتر از «بنیاد دفاع از دموکراسیها» یافت که نزدیک به لابیهای صهیونیستی است. مارکدوبوویتز، مدیر این اندیشکده ضدایرانی طی یادداشتی تحت عنوان «دیوار تحریمها را تقویت کنید»[۱] به مناسبت پنجمین سال انعقاد برجام، همچنان به دفاع از سیاست «فشار حداکثری» دولت ترامپ پرداخت. وی معتقد است آسیبهای اقتصادی تحریمها نشانه موفقیت این سیاست است و برای تحمیل توافق مطلوب غرب به ایران راهی جز تشدید این فشارها وجود ندارد. دوبوویتز بندهای موسوم به «غروب برجام» را مهمترین دلیل خروج آمریکا از این توافق عنوان کرده که سبب میشود راه دستیابی ایران به تسلیحات هستهای مفتوح بماند. او مدعی است کاهش درآمدهای ارزی ایران ناشی از احیای تحریمهای نفتی و بانکی، تأمین مالی گروههای مقاومت را با مشکل مواجه ساخته و ترور سردار سلیمانی نیز به تضعیف این جبهه انجامیده است. در عین حال همچنان پیروزی احتمالی بایدن و بازگشت آمریکا به برجام را خطری برای توقف این سیاست قلمداد میکند. گرچه این فرضیه را نیز مطرح میسازد که دولت بایدن به جای بازگشت به برجام، از اهرمهای تعبیهشده در دولت ترامپ برای نیل به توافقی بهتر استفاده کند. دوبوویتز برای جلوگیری از احیای برجام پیشنهاد میکند در صورتی که فعالسازی مکانیسم ماشه به شکست روبرو شد، دولت ترامپ تمامی تحریمهای هستهای را تحت عناوین دیگر مانند «مبارزه با تروریسم» بهروز نموده و در کنگره به تصویب برساند تا حتی بازگشت دولت بایدن به برجام نیز سبب کاهش فشارها به ایران نگردد.
اندیشکده هریتیج نیز که از مجموعههای نزدیک به پمپئو، وزیر خارجه آمریکاست، طی تحلیلی از تداوم فشارهای آمریکا بر ایران حمایت کرده و ایران را به دلیل کاهش تعهدات، ناقض برجام خوانده است. این یادداشت تحت عنوان «توافق هستهای ایران: گام بعدی»[۲] به قلم پیتر بروکس، کارشناس پیشین سیاستهای دفاعی در سیا و معاون وزیر دفاع دولت بوش پسر در حوزه اقیانوسیه، منتشر شده است. او معتقد است ایران با نقض تعهداتش بهویژه افزایش غنیسازی اورانیوم و کاهش آنچه «زمان شکست» یا فاصله دستیابی به بمب اتمی، درصدد خروج تدریجی از برجام است. وی برای جلوگیری از این امر به دولت آمریکا پیشنهاد میکند ضمن تداوم و تشدید تحریمهای اقتصادی، بازدارندگی نظامی را با تقویت نیروهای رسمی و وابسته در اقصینقاط غرب آسیا افزایش دهد. همچنین با صدور قطعنامهای در شورای امنیت درصدد جلوگیری از رفع تحریم تسلیحاتی ایران برآید و در غیراینصورت تروئیکای اروپایی را به فعالسازی مکانیسم ماشه اقناع نماید تا به توافقی دست یابند که علاوه بر برنامه هستهای، فعالیتهای منطقهای و موشکی ایران را نیز شامل شود. علاوه بر این برای جلوگیری از انسداد مجاری دیپلماتیک با ایران این پیام به رهبران جمهوری اسلامی ارسال شود که هدف فشارها، نه تغییر ساختار بلکه تغییر رفتار ایران است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
موافقان، کورسوی امیدواری
از جمله اندیشکدههای حامی برجام میتوان به اندیشکده کوینسی اشاره داشت که با لابی نایاک نیز ارتباط دارد. این مجموعه طی یادداشتی منتشره در تارنمای ریسپانسیبلاستیتکرافت تحت عنوان «بازگشت به مربع، به مثابه طرف پنجم برجام»[۳] به قلم عدنان طباطبایی، مدیر مرکز تحقیقات کاربردی در مشارکت با مشرقزمین، عهدشکنی آمریکا و انفعال اروپا را موجب کاهش تعهدات ایران برشمرده است. مقاله ضمن ابراز نگرانی در خصوص فعالسازی مکانیسم ماشه، فروپاشی برجام را خطری عمده در راستای تکثیر تسلیحات نامتعارف در غرب آسیا و خدشه بر معماری عدم اشاعه تسلیحات هستهای قلمداد میکند. در ادامه میافزاید بیعملی اروپا سبب ناامیدی ایران از کنش مستقل این اتحادیه شده و به همین دلیل در صورت احیای گفتوگوها نیز مذاکره دوجانبه با آمریکا را بر مذاکرات چندجانبه با حضور دولتهای اروپایی ترجیح خواهد داد. نویسنده پیشنهاد میکند از برجام به عنوان چارچوبی برای یک توافق گستردهتر خلع تسلیحات هستهای و تحدید برنامه موشکی با حضور ایران و دیگر کشورهای منطقه و همچنین رژیم صهیونیستی استفاده شود. بدینمنظور به تیم تبلیغاتی بایدن توصیه میکند پیام مثبتی مبنی بر اراده دولت احتمالیاش در احیای برجام ارسال کند تا حامیان برجام در ایران توان دفاع از آن تا انتخابات ریاستجمهوری آمریکا را داشته باشند.
باربارا اسلاوین، مدیر آیندهپژوهی ایران در اندیشکده شورای آتلانتیک نیز طی یادداشتی تحت عنوان «سالگردی تلخ برای ایران، آمریکا و جهان پهناور»[۴] اشاره میکند که دولت اوباما با وجود مخالفتهای جدی در کنگره و رژیم صهیونیستی برجام را به اجرا درآورد زیرا امیدوار بود که پس از آن بتوان با ایران درباره جنگهای سوریه و یمن، معماری امنیتی منطقهای مبتنی بر تحدید برنامه موشکی و حتی حقوق بشر نیز گفتوگو کرد. ایران نیز امیدوار شد که با تزریق سرمایه خارجی، مشکل تورم و بیکاری کاهش یابد. وی معتقد است دولت احتمالی بایدن باید ترتیباتی اتخاذ نماید که اجرای برجام منوط به فرمان اجرایی رییسجمهور نباشد و سپس مذاکره چندجانبهای با حضور اروپا برای دیگر ابعاد اختلافی با ایران به انجام برساند و در این مسیر، ملاحظات امنیت ملی ایران را درک کند. در مقابل ایران نیز با آزادی زندانیان دوتابعیتی و توقف تهدید دیگر دولتهای منطقه و رژیم صهیونیستی، رویکردی مبتنی بر صلح با دیگران ابراز نماید.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز طی یادداشتی به مناسبت سالروز امضای برجام، به دو دلیل خواستار «نجات توافق هستهای با ایران»[۵] شد. اول اینکه برجام به مثابه نمونه مناسبی از دیپلماسی چندجانبه، به ۱۲ سال کشاکش ایران و غرب در پرونده هستهای پایان داد و جایگزین بهتری ندارد. دوم اینکه نه یک توافق نمادین بلکه کاملاً کارکردی است و توانست با تحدید برنامه هستهای ایران، معماری عدم اشاعه مطلوب اروپا و آمریکا را استحکام ببخشد. او معتقد است با وجود گامهای کاهش تعهدات ایران، هنوز نظام بازرسیهای گسترده تحت برجام برقرار است و ماهیت صلحآمیز برنامه هستهای مورد تأیید میباشد و این تنها منفذی است که کورسوی امید به حیات برجام را روشن نگاه داشته است. وی امیدوار است که احیای برجام بتواند مقدمهای بر مذاکراتی در خصوص امنیت منطقهای در غرب آسیا باشد.
جمعبندی
مخالفان برجام از منظر فنی نمیتوانند جایگزینی برای تحدید برنامه هستهای ایران و رفع نگرانیهای امنیتی غرب در غیاب برجام ارائه کنند و صرفاً با لفاظیهای سیاسی درصدد تحریک دولت ترامپ به فروپاشی کامل آن هستند. به نظر میرسد آنان با قطع تنها نخ تسبیح ارتباطی ایران با غرب در یک حوزه اختلافی، عملاً نسخهای جز حمله نظامی یا زمینهسازی جنگ داخلی ندارند. استدلال موافقان مبنی بر امیدواری به احیای برجام و تسری آن به دیگر حوزههای اختلافی نیز به این خطای محاسباتی دچار است که نه ایران پس از تجربه دولت ترامپ و افزایش بیاعتمادی به آمریکا و اروپا، به راحتی تن به گفتوگو در دیگر موضوعات خواهد داد و نه حتی تضمینی برای پایبندی کامل دولت بایدن به برجام وجود دارد. در عین حال اشارههای متعدد اندیشکدههای نزدیک به حزب دموکرات به لزوم تکمیل برجام با توافقهایی در خصوص برنامه منطقهای و موشکی ایران نشانگر آن است که دولت احتمالی بایدن به راحتی اهرمهای فشار تعبیهشده در دولت ترامپ را ملغی نخواهد کرد و سعی مینماید از سیاست «چماق و هویج» و افزایش فشارهای چندجانبه با کمک اروپا برای وادارسازی ایران به مذاکره در دیگر مسائل سوءاستفاده کند.
منابع
[۱] https://www.fdd.org/analysis/2020/07/09/fortify-the-iran-sanctions-wall/
[۲] https://www.heritage.org/middle-east/report/iran-nuclear-deal-next-steps
[۳] https://responsiblestatecraft.org/2020/07/13/back-to-square-one-as-the-jcpoa-turns-five/
[۴] https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/the-jcpoa-a-bittersweet-anniversary-for-iran-the-us-and-the-wider-world/
[۵] https://www.project-syndicate.org/commentary/iran-nuclear-deal-at-five-by-josep-borrell-2020-07