مقدمه

نوار غزه به دلیل جایگاه جغرافیایی آن تا پیش از جنگ شش‌روزه بسیار فعال عمل می‌نمود و یک بندر برای ترانزیت کالا، میوه و سبزیجات به کشورهای دیگر بالاخص اروپا بود؛ اما بندر غزه عملا پس از جنگ شش‌روزه با اشغال رژیم صهیونیستی تعطیل شد. همواره یکی از موضوعات مورد اختلاف در مذاکرات سازش تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی در دهه 90 میلادی در مورد غزه و صدور مجوز ایجاد بندری جدید در غزه به‌منظور ارتباط فلسطینی‌ها با جهان خارج بوده است.

طبق توافق نامه اسلو در سال 1993 رژیم صهیونیستی ضمن پذیرش عقب‌نشینی از نوار غزه و کرانه باختری با تأسیس بندر و فرودگاه بین‌المللی در نوار غزه موافق نمود. فرودگاه غزه پس از پیمان اسلو ساخت آن آغاز شد و در سال 1998 هم تأسیس گردید؛ اما رژیم صهیونیستی در سال 2002 در بحبوحه انتفاضه دوم، این فرودگاه را با خاک یکسان نمود.

اما در خصوص ساخت بندری جدید به‌منظور ترانزیت و ارتباط غزه با جهان خارج، روال متفاوتی نسبت به احداث فرودگاه پیش گرفته شد. پس از اسلو مذاکرات گوناگونی میان یاسر عرفات، رژیم صهیونیستی و شرکت‌های فرانسوی و هلندی برای احداث بندر در غزه انجام گرفت. نتیجه این مذاکرات ساخت بندر در نزدیکی شهرک نستاریم بود. رژیم صهیونیستی بارها این طرح را به تعویق می‌انداخت و درخواست مذاکرات جدید می‌نمود. بالاخره طبق توافق نامه شرم‌الشیخ در سال 1999 طرح ایجاد بندر غزه مورد تائید رژیم صهیونیستی قرار گرفت.

تشکیلات خودگردان که در آن زمان همچنان مسئولیت نوار غزه را با همکاری نیروهای امنیتی رژیم صهیونیستی بر عهده داشت، طی توافقی با یک شرکت هلندی ساخت بندر را آغاز نمود. کلنگ آغاز ساخت بندر در 18 جولای 2000 با حضور یاسر عرفات و ژاک شیراک رئیس‌جمهور وقت فرانسه به زمین زده شد؛ اما با آغاز انتفاضه دوم چند ماه پس از کلنگ زنی و خروج رژیم صهیونیستی از نوار غزه در سال 2005 عملا این طرح برای همیشه متوقف شد.[1]

حدود یک سال است باری دیگر ساخت بندری جدید در غزه یا ایجاد یک جزیره مصنوعی در نزدیکی نوار غزه مورد بحث رسانه‌ها، مسئولین فلسطین و رژیم صهیونیستی است. شاید اصلی‌ترین دلیل اهمیت یافتن این موضوع تداوم محاصره نوار غزه پس از 10 سال است. محاصره نوار غزه پس از جنگ 51 روزه تشدید شده و فشار بر روی مردم نوار غزه و دولت حماس برای برآورده کردن نیازهای اجتماعی و انسانی مردم بسیار افزایش یافته است.

برخی اقدامات طی ماه‌های اخیر از جمله عادی سازی روابط با ترکیه، اجازه احداث نیروگاه برقی و صادرات کالا به ترکیه، اجازه ورود سیمان به نوار غزه و موافقت با فعالیت ماهیگیران تا فاصله 9 مایلی از سواحل غزه همگی نشان دهنده تلاش رژیم صهیونیستی برای بهبود وضعیت انفجاری نوار غزه است.

هرتزل هالیوی رئیس سرویس اطلاعات نظامی رژیم صهیونیستی در کنفرانس مشهور سالانه هرتزلیا که ماه گذشته برگزار شد، یادآور شد: «اقدامات رسمی اسرائیل در تقابل با چالش غزه سه مورد است: بازدارندگی، جلوگیری از تجهیز حماس و دادن امیدهای اقتصادی به آن‌ها»

مجموعه اظهارات و سناریوهای مطرح یا اجرا شده از سوی رژیم صهیونیستی، نشان می‌دهد آنان برای کنترل انفجار نوار غزه سه سناریو پیش روی خود می‌بینند:

1- ساخت یک جزیره مصنوعی نزدیک به نوار غزه

در کنفرانس اخیر هرتزلیا، کاتز وزیر حمل و نقل دولت نتانیاهو سخنانی برای رهایی از انفجار نوار غزه مطرح نمود. وی در این نشست گفت: «ساخت یک جزیره بین‌المللی مصنوعی روبروی بندر غزه که مدیران امنیتی به آن علاقه‌مند هستند، می‌تواند فشار بر ساکنان نوار غزه را کم کند و در عین حال به جدا شدن هر چه بیشتر آن‌ها از رژیم صهیونیستی کمک کند. امیدوارم عالی‌ترین مقامات سیاسی انگیزه و عزم برای انجام این پروژه را داشته باشند.»

هم‌چنین معاون اول نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی اخیرا در سخنانی از توافق با چین برای ساخت این جزیره خبر داد و گفت: «طرح ابتکاری برای ساخت جزیره مصنوعی در دریای مدیترانه یک ساختار اساسی برای همکاری بین‌المللی است. چین و روسیه از جمله کشورهایی هستند که می‌توانند در این پروژه مشارکت کنند. این جزیره قرار است در فاصله حدود 4.5 کیلومتری از ساحل نوار غزه احداث شود. این جزیره مجهز به بندر دریایی، فرودگاه و کارخانه آب شیرین کن و نیروگاه برق و یک هتل خواهد بود. این جزیره قرار است با یک پل به نوار غزه متصل شود. به گفته این مقام رژیم صهیونیستی، احداث جزیره مصنوعی فعلا یک پروژه اقتصادی است ولی از اهمیت سیاسی و راهبردی نیز برخوردار است. این طرح به بهبود وضعیت نوار غزه و اطراف آن کمک خواهد نمود.»

هم‌چنین یک کارشناس آکادمی دیپلماتیک چین در واکنش به این خبر گفت: «اول از همه، چین اهمیت زیادی برای حل و فصل مسالمت‌آمیز منازعه اسرائیل و فلسطین قائل است. دوم، ساخت جزایر می‌تواند موجب برقراری آرامش در منطقه شود.»[2]

مطرح شدن جدی و تعیین کشور ثالث سازنده جزیره مصنوعی نشان دهنده اهمیت موضوع ساخت این جزیره و تلاش برای بهبود وضعیت معیشتی مردم نوار غزه و امتیاز گیری از حماس در قبال امتیاز مجوز جزیره است. رژیم صهیونیستی به دنبال آن است که با دادن وعده احداث این جزیره و بازتر شدن محاصره نوار غزه، با حماس به یک آتش بس بلند مدت برسد.

2- ایجاد یک بندر ساحلی در غزه

دومین سناریو ساخت بندر ساحلی غزه است که همان‌گونه که در مقدمه گفته شد ساخت بندر غزه موضوعی است که نزدیک به بیست سال در مورد آن بحث و جدل رخ داده است. در روزهای پایانی سال 94 موضوع ساخت بندر غزه و یا سناریوی شبیه به آن برای کاهش محاصره نوار غزه از سوی مسئولین رژیم صهیونیستی و کشورهای منطقه باری دیگر مطرح شد.

تلویزیون شبکه ده رژیم صهیونیستی در گزارشی از پیشنهاد ارتش به دولت نتانیاهو به‌منظور امضای توافق نامه آتش‌بس میان این رژیم و حماس برای ساخت بندر غزه با هدف بهبود وضعیت معیشتی و جلوگیری نمودن از انفجار احتمالی نوار غزه و یا اقدام پیشگیرانه حماس برای رهایی از این فشار خبر داد. در این گزارش آمده است: «ارتش اسرائیل معتقد است که بهبود وضعیت معیشتی مردم نوار غزه از طریق ساخت یک بندر، نه تنها امنیت را در منطقه موجب می‌شود بلکه می‌تواند شرایط مرزهای نوار غزه و رفتار حماس را مطمئن‌تر و قابل ‌کنترل‌تر نماید.»[3]

هم‌چنین مرکز مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی (INSS) در گزارشی تحلیلی که اسفند 94 منتشر نموده است؛ به‌طور مبسوط به تهدیدها و فرصت‌های پیش روی حول بندر ساحلی در غزه پرداخته است.[4]

این گزارش تأسیس یک بندر را برای حماس مفید می‌داند و معتقد است حماس بسیار به دنبال تأسیس آن است. این بندر برای حماس سه دستاورد به دنبال خواهد داشت. نخست یک بندر مستقل در نوار غزه موجب ارتباط مستقیم فلسطین و حماس با جهان خارج خواهد شد. ثانیاً یک پیروزی مهم سیاسی برای حماس خواهد بود و موجب می‌شود جایگاه حماس را در میان بازیگران منطقه‌ای افزایش دهد. ثالثاً ایجاد این بندر فرصتی برای حماس است تا ضمن رهایی از وضعیت بد اقتصادی و نرخ بالای بیکاری در نوار غزه، تعهدات بین‌المللی برای بازسازی نوار غزه را که میلیاردها دلار را شامل می‌شود، دریافت نماید.

در ادامه این گزارش آمده است، از سوی دیگر وضعیت انسانی نوار غزه به یک بمب ساعتی علیه رژیم صهیونیستی تبدیل شده است و منافع بسیار جدی‌ای در بهبود وضعیت نوار غزه و اتخاذ یک آتش‌بس بلند مدت با حماس برای رژیم صهیونیستی وجود دارد؛ اما ایجاد این بندر با چالش‌ها و تهدیداتی روبرو است. به باور نویسندگان این گزارش برای ساخت این بندر سه ملاحظه باید مدنظر قرار بگیرد.

اول: شرایط این بندر باید به‌گونه‌ای باشد که مردم نوار غزه و حماس احساس آزادی و بهبود جریان مبادله کالا و رفت آمد نسبت به گذشته داشته باشند؛ زیرا اگر شرایط این بندر همانند گذشته باشد، تنها این بندر نمادی از اشغال گری رژیم صهیونیستی خواهد بود و سوال اصلی این است که چگونه باید این وضعیت ایجاد نمود و در کنار آن منافع سیاسی حماس و قدرت‌یابی این جنبش مورد کنترل قرار گیرد.

دوم: ملاحظه دیگری که مرکز مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی معتقد است که باید به آن توجه شود نگرانی امنیتی این رژیم و مصر در قبال تروریسم است. باید یک کشور ثالث با استفاده از فناوری‌های پیشرفته از انتقال سلاح و مواد دارای کاربرد دوگانه به درون نوار غزه جلوگیری نماید. چیستی کشور ثالث و چگونگی نظارت از دیگر چالش‌های این موضوع است.

سوم: آنچه باید در قبال ساخت این بندر به دست آید، یک آتش‌بس بلند مدت میان حماس و رژیم صهیونیستی است و در غیر این صورت این بندر نمی‌تواند موجب کنترل حماس و مقاومت در نوار غزه شود.

به نظر می‌رسد با آنکه گزینه احداث بندر در نوار غزه از سال 1993 بارها مطرح بوده است اما امروزه با موانع جدی‌ای روبرو است. موانع اصلی پیش روی احداث این بندر عبارت‌اند از: مخالفت تشکیلات خودگردان، ناراحتی مصر به دلیل از دست دادن جایگاه خود در مبادلات نوار غزه و گذرگاه رفح، عدم امکان نظارت بر بندر از سوی رژیم صهیونیستی به‌واسطه مخالفت حماس و بالا بودن خطر امنیتی آن برای نیروهای رژیم صهیونیستی.

3- تداوم سناریو چمن‌زنی علیه مقاومت در نوار غزه

جنگ‌های سه‌گانه رژیم صهیونیستی علیه نوار غزه و مقاومت فلسطین موجب شده است که برخی تحلیل گران این اقدامات را به عملیات «چمن‌زنی» تشبیه نمایند. منظور از چمن‌زنی این است که پس از گذشت هر دو یا سه سال رژیم صهیونیستی به‌منظور تحلیل رفتن قوای نظامی و تسلیحاتی گروه‌های مقاومت در نوار غزه، عملیاتی را آغاز می‌نماید. در هر جنگ ضمن گرفتن تلفات انسانی و مالی زیاد از فلسطینیان، آتش‌بس جدیدی اتخاذ می‌شود و از پیشرفت گروه‌های مقاومت جلوگیری می‌نماید. تداوم چندباره عملیات چمن زنی موجب دلسردی مردم و سخت شدن حیات جنبش‌های مقاومت خواهد شد.

به باور بسیاری تحلیل‌گران سیاست تیم نظامی نتانیاهو تاکنون بر این اساس پیش ‌رفته است. افرایم هالوی رئیس سابق موساد معتقد است سیاست چمن زنی تاکنون موفق عمل نکرده است زیرا: «موفقیت‌های دستگاه‌های اطلاعاتی صهیونیستی در کشف بسیاری از گروه‌های حماس در کرانه غرب و قدس ستودنی است اما در عین حال این اقدامات سیاست «چمن‌زنی» پیاده شده توسط اسرائیل برای سال‌ها زیر سوال می‌برد»[5]

تاکنون انتقادهای گوناگونی به این سیاست ابراز شده است. چامسکی از منتقدان مشهور رژیم صهیونیستی در مورد سیاست چمن‌زنی می‌گوید: «یکی از اقدامات دوره‌ای که اسرائیل آن را به‌صورت لطیفی «چمن زدن» نامیده است؛ به معنای شلیک به ماهی درون حوض است تا اطمینان حاصل شود که حیوانات در قفسی که برایشان درست کرده‌اید البته پس از دوره‌ای که آتش‌بس نامیده می‌شود آرام بگیرند، دوره‌ای که به معنای رعایت آتش‌بس پیشنهادی اسرائیل از سوی حماس، آن‌هم زمانی که اسرائیل به نقض آن ادامه می‌دهد می‌باشد و سپس بر اثر تشدید اوضاع از سوی اسرائیل و واکنش حماس این آتش‌بس شکسته می‌شود. سپس شما دوباره دوره‌ای از «چمن‌ زدن» را خواهید داشت. این یکی از بسیاری جهات، بسیار سادیستی‌تر و شرورانه‌تر از قبلی‌ها است»[6]

برخی اظهارات و تهدیدات انجام شده از سوی مسئولین رژیم صهیونیستی نشان می‌دهد که همچنان یکی از اصلی‌ترین سناریوهای پیش روی این رژیم در قبال نوار غزه، سناریو چمن زنی است. انتصاب لیبرمن و سخن گفتن وی از جنگی جدید علیه نوار غزه در صورت تداوم انتفاضه و پاسخ حماس در مقابل تهدیدات و تداوم محاصره موجب شده است تحلیل گران جنگی جدید را دور از انتظار ندانند.

همچنین حلمی موسی تحلیل‌گر روزنامه «السفیر» معتقد است شرایط سخت نوار غزه طی سال‌های گذشته آن را در آستانه‌ی جنگ و انفجار قرار داده است، هرچند رژیم صهیونیستی تمایل به آغاز جنگ ندارد اما از راست‌گرایانی که معتقدند آنچه با زور به دست نیامده است، با زور بیشتر به دست می‌آید، آغاز جنگی جدید بعید نیست. حلمی موسی در ادامه یادداشت می‌نویسد: «سران اسرائیل خواسته‌شان را درباره رساندن تسهیلات به نوار غزه برای جلوگیری از انفجار احتمالی در این سرزمین افزایش داده‌اند. در راستای این رویکرد اسرائیل برای بهبود روابط با ترکیه تلاش می‌کند به امید این‌که این مسئله در کاهش احساس خفقان و محاصره حماس کمک کند؛ اما بعید نیست حتی این رفتار فریبی به‌منظور آغاز جنگ ویرانگر دیگری صورت بگیرد.[7]»

اما آنچه بسیاری از سران صهیونیست به آن معتقدند، آن است که جنگ آتی با مقاومت حماس تنها در سطح چمن‌زنی باقی نخواهد ماند و گروه‌های مقاومت برای رهایی از وضعیت انفجاری نوار غزه، اقدامات بسیار جدی‌تری را اتخاذ خواهند نمود. لذا اگر رژیم صهیونیستی بخواهد عملیات دیگری را آغاز کند تنها در صورتی عقلائی خواهد بود که مقاومت غزه یا نابود شود یا به رویکرد سازش و آتش‌بس بلندمدت ضمانت دار چرخش نماید.

جمع‌بندی

رژیم صهیونیستی در قبال بحران انفجار نوار غزه سه‌راه حل پیش‌روی خود تجسم نموده است. ایجاد بندر غزه، ایجاد یک جزیره مصنوعی در نزدیکی سواحل نوار غزه و در پایان تداوم عملیات چمن‌زنی به‌منظور نابودی تدریجی مقاومت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در وضعیت کنونی اجازه احداث بندر غزه امری ناممکن است زیرا پیامدهای زیان باری برای رژیم صهیونیستی در پی خواهد داشت. احداث بندر غزه ضمن مشروعیت بخشی به حماس و تقویت جایگاه منطقه‌ای این جنبش، موجب مخالفت تشکیلات خودگردان و مصر هم خواهد شد. هم‌چنین مکانیزم کنترل این بندر و تبادلات کالا در آن از دیگر موانع تحقق این سناریو است.

احداث جزیره مصنوعی در نزدیکی سواحل غزه سناریوی است که به نظر می‌رسد با جدیت بیشتری دنبال می‌شود به‌گونه‌ای که مسئولین رژیم صهیونیستی از توافق با کشور چین برای ساخت این جزیره خبر می‌دهند؛ اما این اقدام به نظر می‌رسد تنها دایره محاصره نوار غزه را کمی بازتر خواهد نمود و موانع شمرده شده برای احداث بندر غزه را با خود به همراه خواهد داشت.

سومین سناریو در حال پیگیری از سوی رژیم صهیونیستی چمن‌زنی است. چمن زنی عبارتی است که نشان‌دهنده هدف نظامیان رژیم صهیونیستی از جنگ‌های پیشین نوار غزه است. سناریو چمن‌زنی با توجه به گسترش تونل‌ها، نزدیک شدن شرایط غزه به انفجار و انتصاب لیبرمن در سمت وزارت جنگ، از سناریوهای محتمل به نظر می‌رسد.

محمدمحسن فایضی/ پژوهشگر مسائل فلسطین