از زمان اشغال افغانستان توسط آمریکا، کنفرانس‌های متعدد بینالمللی با هدف جلب همکاریهای جامعه جهانی برای حل مشکلات افغانستان برگزار شده است. دو کنفرانس مهم ریکا 6 و سام که در اوایل سپتامبر 2015 در افغانستان برگزار شدند نیز دربرگیرنده همین اهداف بودند. در حالی که افغانستان از نظر اقتصادی و امنیتی در شرایط دشواری قرار دارد و کمکهای مالی خارجی به این کشور رو به کاهش است، برگزاری این دو کنفرانس در داخل افغانستان خالی از اهمیت نیست. مقاله حاضر ضمن اشاره‌ای کوتاه به تاریخچه دو کنفرانس ریکا و سام، اهمیت آن‌ها را برای دولت افغانستان تشریح میکند. همچنین در این مقاله تلاش دولت افغانستان برای بهره‌گیری بهتر از این کنفرانس مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ریکا زمینه‌ساز آینده‌ای عاری از خشونت و ترور
کنفرانس ریکا اولین بار در سال 2005 در کابل تشکیل شد. چهار اجلاس بعدی به ترتیب در سال‌های 2006 در دهلی نو، 2009 در اسلام‌آباد، 2010 در استانبول و 2012 در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد. بر اساس سند نهایی اولین کنفرانس، هدف از آن گسترش همکاریهای منطقه‌ای در جنوب آسیا و آسیای میانه با هدف رشد اقتصادی، کاهش فقر و امنیت سیاسی، اقتصادی و منطقه‌ای است. در این سند مقرر شد همکاری در حوزه ریکا، موضوعات گوناگونی همچون منابع آب، مبارزه با مواد مخدر، حمل و نقل، انتقال انرژی و تسهیل تجارت را در برگیرد.[1]
اهمیت این کنفرانس برای دولت افغانستان را می‌توان در دو بعد اقتصادی و امنیتی مورد بررسی قرار داد. با نگاهی به مواضع مقامات سیاسی و اقتصادی افغانستان خصوصاً در اجلاس اخیر ریکا می‌توان دریافت که آینده اقتصاد افغانستان وابسته به تحقق اهداف مورد اشاره ریکاست. با توجه به ضعف ساختارهای اقتصاد افغانستان و فقدان درآمد ناشی از تولید ملی، مهمترین هدف مقامات این کشور به صراحت بر بهره‌گیری از نقش این کشور به عنوان نقطه تلاقی مسیرهای تجاری منطقه تأکید می‌کنند و آینده اقتصاد منطقه را وابسته به آن می‌دانند.[2]
برای مثال بندهای 11-7 و بند 17 سند اجلاس اخیر ریکا بر ایجاد کریدورهای ارتباطی میان کشورهای منطقه تأکید کرده است. این چهار مسیر عبارتند از: بندر چابهار که از طریق آن افغانستان و هند به یکدیگر متصل می شوند؛ مسیر سین کیانگ به خلیج گوادر؛ راه لاجورد که از طریق آن افغانستان با استفاده از مسیر ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، و ترکیه به اروپا دسترسی پیدا میکند؛ و نهایتاً راه‌آهن بین پنج کشور چین، قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران. بندهای دیگر این سند بر انتقال گاز و انرژی در منطقه و تأمین منابع مالی برای پروژه‌ها تأکید دارد. مهمترین پروژه انرژی این بخش، خط‌لوله تاپی است.[3]
اهمیت بعدی این کنفرانس برای افغانستان در بُعد امنیتی است. از این نظر نیز دست‌یابی به اهداف ریکا برای این کشور جنبه حیاتی دارد. افغانستان با گذشت چهارده سال از اشغال و حجم بزرگی ازکمک‌های خارجی، هم‌چنان نرخ بیکاری بالایی دارد. آمار بیکاری مردان در این کشور از 7 درصد در مناطق جنوب شرقی تا 19 درصد در مناطق مرکزی متغیر است.[4] انتظار می‌رود با بهبود وضعیت اقتصادی و کاهش بیکاری، زمینه پیوستن شهروندان افغانستان به طالبان کاهش یابد. همچنین برخورداری از امکانات رفاهی، بر رضایت از کارآمدی حکومت می‌افزاید و انفعال در مقابل تسلط طالبان در مناطق مختلف را کاهش می‌دهد.
اهمیت ریکا در فرآیند امنیت‌سازی، بُعد دیگری نیز دارد. با دخالت دادن کشورهای منطقه در روند بازسازی افغانستان و ایجاد زیرساخت‌های تجاری، تمایل آن‌ها برای حفظ امنیت در افغانستان و بهره‌مندی از سود حاصل از سرمایه‌گذاری بیشتر می‌شود. این مسأله به خصوص درباره پاکستان اهمیت دارد. علی‌رغم حضور و آموزش بسیاری از عناصر طالبان در خاک پاکستان، مقامات افغانستان کوشیده‌اند تنش با این کشور را کاهش دهند و حتی از فرصت ریکا برای کاهش تنش با این کشور استفاده کنند.[5]
با وجود اهمیت حیاتی ریکا برای آینده افغانستان، نمی‌توان این کشور و سایر کشورهای منطقه را در دست‌یابی به اهداف آن موفق دانست. بخشی از این عدم موفقیت را می‌توان ناشی از بی‌توجهی مقامات افغانستان دانست. برای مثال اسناد پایانی سه ریکای اول متنی مختصر و چندصفحه‌ای محدود به کلیات طرح‌های آینده بود. در ریکای چهار این نقیصه بهبودی چشم‌گیر یافت و در کنار اسناد رسمی، گروه‌های کاری گزارش‌هایی با جزئیات دقیق در خصوص کشاورزی، نیروی انسانی و سایر مسائل مورد نظر دولت افغانستان تنظیم کردند. برای مثال برای توسعه کشاورزی، حمل‌ونقل و تجارت، تحقیق، بالابردن استانداردها و آموزش به عنوان چهار اولویت تعیین شد.[6] در اجلاس اخیر نیز تأکید شد به منظورعدم تکرار تجربیات نادرست ریکا در گذشته، نشست ششم بر مکانیسم‌های تحقیق و پیگیری پروژه‌های مورد بحث تأکید دارد که شامل گزارش‌دهی منظم و ارزیابی تطبیقی از مراحل پروژه‌ها است.[7]
از سوی دیگر در حالی که دو کریدور تجاری چابهار و گوادر در تحول اقتصادی آینده منطقه و افغانستان نقشی حیاتی دارند اما در سال‌های گذشته این پروژه‌ها آنچنان که مورد نظر دولت افغانستان بود پیشرفت نکردند. بنابراین مقامات این کشور در این اجلاس کوشیدند توجه کشورهای منطقه را به سرمایه‌گذاری بر روی پروژه‌های نیمه‌تمام از جمله این دو پروژه جلب کنند.[8] با کاهش کمکهای مالی از سوی کشورهای غربی، دولت افغانستان راهی به جز جلب همکاری کشورهای منطقه ندارد.
مانع بعدی بر سر تحقق اهداف ریکا، ناامنی در منطقه و افغانستان است. ناامنی از سویی موجب تردید سرمایه‌گذاران خارجی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های افغانستان می‌شود و از سوی دیگر روابط این کشور با کشورهای کلیدی حاضر در ریکا را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. برای حل این مشکل دولت افغانستان هم‌زمان دو استراتژی را در پیش گرفته است:
در حوزه داخلی مقامات این کشور سعی دارند در کنار مبارزه با طالبان، گفتگوهای صلح با این گروه را ادامه دهند. به این ترتیب ورود طالبان به قدرت اگرچه با دادن امتیازاتی همراه خواهد بود، اما بحران چنددهه‌ای در این کشور را خاتمه خواهد داد و مهمترین مانع در راه بازسازی این کشور را برطرف خواهد کرد.
در حوزه خارجی نیز تلاش دولت این کشور بر کاهش تنش با کشورهای ریکا از جمله پاکستان و هند متمرکز است. منشأ تنش با پاکستان حضور طالبان در این کشور است. با گسترش حملات انتحاری در افغانستان، مقامات این کشور، پاکستان را متهم به ایجاد ناامنی در این کشور کردند و یکی از مهمترین موضوعات گفتگوی «سرتاج عزیز» مشاور امنیت ملی و امور بین‌الملل نخست‌وزیر پاکستان در سفر به افغانستان برای شرکت در ریکا، روابط افغانستان و پاکستان و برطرف کردن تنش‌های موجود بود.[9]
این در حالی است که منشأ تنش با هند، تلاش دولت جدید افغانستان برای بهبود روابط با پاکستان و حتی امضای پیش‌نویس همکاریهای اطلاعاتی دو کشور است. در اجلاس اخیر ریکا نیز وزیر امور خارجه هند شرکت نداشت و تنها معاون وی در امور اقتصادی و سیاسی در رأس هیئتی عالی‌رتبه در کنفرانس شرکت کرد.[10] به این ترتیب دولت افغانستان مسیر دشواری برای راضی نگه داشتن کشورهای منطقه در پیش دارد.
فساد مالی از دیگر علل کندی تحقق اهداف ریکاست. فساد اداری گسترده در افغانستان تهدیدی برای سرمایه‌گذاری در این کشور است. بسیاری از مردم و کارمندان بخش‌های دولتی در این کشور دریافت اندکی رشوه را ناپسند نمی‌دانند و این مسأله برای بسیاری از سرمایه‌گذاران ناامید کننده است.[11] تلاش دولت‌ها برای مبارزه با فساد اداری نیز تاکنون نتیجه محسوسی نداشته است.
کنفرانس سام و تأمین منابع مالی طرح‌های اقتصادی
کنفرانس سام پیش از هر چیز، اجلاسی برای جلب کمکهای مالی بینالمللی برای پیشبرد طرح‌های اقتصادی در افغانستان است. بر اساس سند نهایی اولین اجلاس سام که در سال 2012 در توکیو برگزار شد، جامعه جهانی در فاصله سال‌های 2024-2015، منابع مالی لازم را جهت ایجاد زیرساخت‌های لازم برای خودکفایی افغانستان، در اختیار این کشور قرار می‌دهد. در ازای این کمکها دولت افغانستان باید به مجموعهای از تعهدات مقرر شده در اجلاس توکیو عمل کند. تعهدات دولت شامل پایبندی به دموکراسی پارلمانی، انتخابات منصفانه، حاکمیت قانون و حقوق بشر و پاره‌ای از اصلاحات در ساختار اقتصادی و بودجه است.[12] از این نظر می‌توان ریکا را از سام مهمتر دانست زیرا نه‌تنها کشورهای منطقه را به نوعی درگیر روند بازسازی افعانستان میکند، بلکه از طریق ایجاد چارچوبی مشترک برای همکاریهای اقتصادی، متضمن منافع سایر کشورها نیز هست. در واقع بدون تحقق اهداف و طرح‌های ریکا، منابع مالی دریافتی از کشورهای عضو سام به هدر خواهد رفت.
در مجموع می‌توان گفت این کنفرانس با توجه به ماهیت آن که جلب کمکهای بینالمللی است، در دست‌یابی به اهداف خود موفقتر بوده است. استراتژی مقامات افغانستان برای اقناع کشورهای کمک‌کننده دارای دو بُعد است:
در بعد سیاسی تقویت وحدت نیروهای سیاسی و نشان دادن تصویری از یک دولت کارآمد با تشکیل دولت وحدت ملی، جامعه جهانی را نسبت به آینده سیاسی این کشور خوش‌بین کرد. به این ترتیب در اجلاس دوم سام در لندن که در سپتامبر 2014 برگزار شد، کشورها و نهادهای شرکت‌کننده حاضر به تداوم کمکهای مالی خود به افغانستان شدند. [13]
در بعد اقتصادی و اجتماعی نیز مقامات این کشور می‌کوشند با نشان دادن پایبندی به اجرای تعهدات خود در مبارزه با فساد اداری و تأمین حقوق شهروندی، کمکهای بینالمللی را جلب کنند. قانون منع استخدام کودکان در بخش‌های نظامی در سال گذشته، گامی در راستای نشان دادن پایبندی این کشور به تعهدات خود بود.[14]
تعهدات حکومت افغانستان در سال آینده در قبال جامعه جهانی عبارتند از: اصلاح نظام انتخاباتی، خاتمه دادن به سرپرستی در نهادهای دولتی و ولایات، ثبت دارایی‌های قضّات و مسئولین عالی‌رتبه دولتی و مبارزه جدی علیه فساد اداری، تدوین پیش‌نویس قانون کودکان، اصلاح در سیستم قضایی، تخصیص بودجه ولایتی به شکل متوازن، مبارزه با خشونت علیه زنان و همکاری با جامعه مدنی و طرح اولویت میثاق شهروندی و نهایتاً تلاش برای بهبود وضعیت اقتصادی و خودکفایی افغانستان.
گزارش کمکهای انجام شده و نحوه مصرف آن به شکل شفاف به حکومت افغانستان، مصرف ۵۰ درصد کمکهای جامعه جهانی از طریق بودجه ملی افغانستان، مصرف ۸۰ درصد کمکها در بخش‌های ضروری اولیه کشور، جلوگیری و برگرداندن مالیات موسسه‌های خارجی که از افغانستان فرارکرده‌اند و تجدید کمکهای مالی به این کشور در چند ماه آینده نیز از تعهدات جامعه جهانی به افغانستان در جریان اجلاس اخیر سام است.[15]
نتیجه
اگرچه برگزاری موفق کنفرانس‌ها و تأمین امنیت مطلوب در دوره برگزاری آن، کارایی دولت این کشور را به رخ شرکت‌کنندگان کشید و موقعیت سیاسی داخلی آنان را تقویت کرد، اما هرگونه تأثیر کنفرانس بر اقتصاد افغانستان و منطقه، وابسته به میزان تحقق اهداف و برنامه‌های اجلاس است.
باید توجه داشت که برای افغانستان، کنفرانس ریکا به مراتب مهمتر از سام است. چرا که کمک مالی قدرت‌های بزرگ در چارچوب سام بیش از هر چیز جنبه رفع تکلیف دارد و بسیاری از این کشورها به طور مستقیم درگیر مشکلات افغانستان نیستند. در حالی که کشورهای منطقه از ایجاد امنیت در افغانستان به طور مستقیم منتفع می‌شوند.
با وجود همه موانع، در شرایط کنونی چند عامل موجب افزایش اهمیت دو اجلاس اخیر ریکا و سام شده است. با خروج نیروهای خارجی در سال 2014، دولت‌مردان افغانستان آزادی عمل بیشتری در تصمیم‌گیریهای اقتصادی و امنیتی خود احساس می‌کنند. اگرچه این کشور هم‌اکنون با چالش‌های مهم امنیتی مواجه است، اما بسیاری از محدودیت‌های ناشی از حضور نیروهای خارجی در این کشور برداشته شده است. از سوی دیگر در شرایطی که رقابت‌های هند و پاکستان آینده دشواری را پیش روی طرح‌های منطقه‌ای مورد نظر افغانستان قرار می‌دهد، برداشته شدن تحریم‌های ایران می‌تواند موجب همکاریهای بیشتر دو کشور شود. در سال‌های گذشته طرح راه‌آهن ایران از خواف به هرات، به دلیل تحریم‌ها و کمبود منابع مالی متوقف شد. البته دو کشور در حوزه‌هایی نظیر انتقال انرژی همکاری‌هایی داشته‌اند اما با توجه به رفع تحریم‌های ایران، فضا برای همکاریهای گسترده‌تر دو کشور فراهم است.
با قطع کمکهای بینالمللی در آینده، تنها منبع درآمد افغانستان در آینده تولید ملی و مزیت‌های ترانزیتی خواهد بود. به همین دلیل دولت از حالا سعی دارد تا با استفاده از منابع بینالمللی و کمک کشورهای منطقه، زیرساخت‌های لازم را برای چنین روزهایی در آینده آماده کند.
[1]. REECA I – Kabul 2005, Available at: http://mfa.gov.af/en/page/regional-economic-cooperation-conference-for-afghanistan-recca/recca-i—kabul-2005
[2]. The Sixth Regional Economic Cooperation Conference for Afghanistan (RECCA-VI) Kick-off, Ministry of foreign affairs, Islamic Republic of Afghanistan, Sep 03, 2015, Available at:
http://mfa.gov.af/en/news/the-sixth-regional-economic-cooperation-conference-for-afghanistan-recca-vi-kick-off
[3]. The Sixth Regional Economic Cooperation Conference for Afghanistan (RECCA-VI), Chairman’s Statement, Available at: http://recca.af/wp-content/uploads/2015/08/RECCA-VI-Chairman-Statement-04-Sep-15.pdf
[4]. Afghanistan in 2013, A survey of the afghan people, The Asia Foundation, Available at:
https://asiafoundation.org/resources/pdfs/2013AfghanSurvey.pdf, p.49
[5]. Sartaj Aziz to visit Afghanistan despite strained relations, The Nation, September 01, 2015, Available at:
http://nation.com.pk/national/01-Sep-2015/sartaj-aziz-to-visit-afghanistan-despite-strained-relations
[6]. Working Group Paper On Economic Development, (Agriculture), Istanbul, November, 2010, Available at:
http://mfa.gov.af/Content/files/AGRICULTURE%20PAPER.pdf
[7]. وزارت خارجه افغانستان: کنفرانس “ریکا” منافع مشترک کشورهای منطقه را پیوند می دهد، خبرگزاری تسنیم، 11 شهریور 1394، قابل دسترسی در:
http://www.tasnimnews.com/Home/Single/847940
[8]. The Sixth Regional Economic Cooperation Conference for Afghanistan (RECCA-VI) Kick-off, Ministry of foreign affairs, Islamic Republic of Afghanistan, Sep 03, 2015, Available at:
http://mfa.gov.af/en/news/the-sixth-regional-economic-cooperation-conference-for-afghanistan-recca-vi-kick-off
[9]. Sartaj Aziz to visit Afghanistan despite strained relations, The Nation, September 01, 2015, Available at:
http://nation.com.pk/national/01-Sep-2015/sartaj-aziz-to-visit-afghanistan-despite-strained-relations
[10]. رد دعوت افغانستان برای دیدار استراتژیک از سوی هند، افغان نیوز، 9 شهریور 1394، قابل دسترسی در:
http://www.afghanews.ir/ShowDetails.aspx?NewsId=121367
[11]. Afghanistan Business Law Handbook, Volume 1, International Business Publications, Washington DC, USA, 2013, p. 191.
[12]. Tokyo Mutual Accountability Framework (TMAF), Available at: http://mof.gov.af/Content/files/TMAF_SOM_Report_Final_English.pdf
[13]. تاکید بر خودکفایی و تامین نیازمندیهای ملت در “سام”، آژانس خبری”خاورمیانه”، 14 سنبله 1394، قابل دسترسی در:
http://middleeastpress.com/blog/
[14]. Afghan Parliament approves draft law to ban recruitment of child soldiers, The Nation, November 02, 2014, Available at: http://nation.com.pk/international/02-Nov-2014/afghan-parliament-approves-draft-law-to-ban-recruitment-of-child-soldiers
[15]. نتایج نشست سام: شرح و شرط تعهدات تازه جامعه جهانی و افغانستان، آزانس افغان خبر، 16 سنبله 1394، قابل دسترسی در:
http://www.afkhabar.com/?p=7304
