عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران مهم منطقه ای در طول یک دهه گذشته در تلاش بوده است تا نقش و تاثیرگذاری خود بر تحولات عراق را افزایش داده و بر این اساس به تامین اهداف و منافع امنیتی و سیاسی خود در این حوزه بپردازد. از آنجایی که عراق کشوری مهم و اثرگذار در منطقه خاورمیانه بوده و آینده این کشور نقش مهمی در تعیین موازنه منطقه‌ای دارد، عربستان سعودی در خصوص چگونگی تحولات درونی عراق و همچنین رویکردهای سیاست خارجی آن حساسیت بالایی داشته است. در دوره حکومت صدام روابط عربستان سعودی و عراق با فراز و نشیب های مختلفی همراه بود که از حمایت از صدام در جنگ مقابل ایران در دهه ١٩٨٠ تا نگرانی از عراق و تلاش برای مهار آن بعد از حمله به کویت در دهه ١٩٩٠ متفاوت بوده است. با این حال نوع نگاه ریاض به عراق در دوره پس از صدام از دو مولفه شرایط و روند تحولات درونی عراق و همچنین روابط و تعاملات خارجی آن متاثر بوده است.
به رغم روابط سرد و تنش های جدی در روابط عراق و عربستان در طول سال های گذشته در چند ماه اخیر تحت تاثیر تحولات مهم منطقه ای مانند گسترش تهدید تروریستی داعش و همچنین برخی تغییرات درونی در عراق مانند نخست وزیری حیدر العبادی و تشکیل دولت جدید، رویکرد سیاست خارجی دولت سعودی و روابط آن با بغداد دستخوش برخی تغییرات بوده است. شرکت ابراهیم جعفری در نشست مربوط به مقابله با داعش در ماه های گذشته و سفرهای اخیر رئیس جمهور و رئیس پارلمان عراق به ریاض از مهمترین تحرکات و تغییرات در روابط عراق و عربستان سعودی بوده است. با توجه به این رخدادها از پرسش های مهم قابل طرح در شرایط کنونی آن است که دلایل و بسترهای تحرکات اخیر در روابط عراق و عربستان سعودی چیست و مهم تر اینکه آیا تغییری واقعی در نگاه عربستان سعودی به عراق رخ داده است؟ برای پاسخ به این پرسش ها ابتدا به پیشینه روابط عربستان سعودی و عراق اشاره می کنیم و سپس ضمن اشاره به دلایل و بسترهای تحرکات اخیر در روابط دوکشور، چشم انداز احتمالی در روابط ریاض و بغداد را ترسیم خواهیم کرد.
پیشینه روابط عربستان سعودی و عراق
به رغم فراز و نشیب های مختلف در روابط عربستان سعودی و عراق در دوره صدام و به خصوص احساس تهدید دولت سعودی از سیاست تهاجمی بغداد بعد از اشغال عراق، سیاست سعودی ها در قبال عراق پس از صدام با چندگانگی‌ها و تناقضات مهمی همراه بوده است. این چندگانگی از سیاست اعلامی مثبت اولیه و بروز دادن برخی نشانه‌ها مبنی بر حرکت به سوی تعامل با عراق و عدم پذیرش واقعی روند سیاسی دموکراتیک در عراق پس از صدام ناشی شده است. در واقع عربستان سعودی روند سیاسی دموکراتیک در عراق را از دو منظر به زیان خود ارزیابی کرد که عبارت بودند از شکل گرفتن الگوی سیاسی دموکراتیک نوین در منطقه و قرار گرفتن شیعیان در راس هرم نظام سیاسی نوین در این کشور. الگوی دموکراتیک عراق به عنوان تهدیدی برای نظام سیاسی سنتی و اقتدارگرای سعودی بوده و این موضوع نگرانی های مهمی را برای رهبران سعودی ایجاد کرد. با این حال موضوع مهمتر آن بود که بر اساس قواعد دموکراتیک جمعیت اکثریتی شیعه در عراق توانست در راس هرم قدرت قرار بگیرد و این موضوع خوشایند سعودیها نبود. نکته مهم دیگر که نگرانی دولت سعودی از تحولات عراق را افزایش داد، روابط نوین بین عراق و جمهوری اسلامی ایران در دوره پس از صدام و در نتیجه احتمال ایجاد نوع جدیدی از موازنه منطقه‌ای بود که عملا به نفع عربستان سعودی نبود. بر این اساس بود که رهبران سعودی از آمریکا به دلیل آنچه آن را سپردن عراق به ایران خواندند انتقادات شدیدی کردند.
نگاه منفی عربستان سعودی و عراق و عدم پذیرش روند سیاسی دموکراتیک در عراق باعث شد تا نه تنها تعاملات و روابط دو طرف در دوره پس از صدام گسترش نیابد، بلکه ریاض به مانع مهمی برای تداوم روند سیاسی و ثبات و امنیت پایدار در عراق تبدیل شود. در طول سال های گذشته در حالی که ریاض دولت عراق را به اتخاذ سیاست طائفی و همچنین بسترسازی برای حضور ایران در این کشور متهم می ساخت، هیچگونه گام عملی برای حمایت از ثبات و امنیت در عراق به عمل نیاورد. حتی آنگونه که گزارش مراکز پژوهشی غربی و سخنان مقامات عراقی بر آن تاکید داشت، عربستان سعودی به حمایت از تروریسم و ناامنی در عراق پرداخت. حمایت هایی که از جمله در مورد داعش و تلاش آن برای ایجاد ناامنی و از هم پاشیدگی عراق نیز شاخص هایی از آن نمایان بوده است.
تحرکات جدید در روابط عربستان سعودی و عراق
به رغم تیرگی و تنشهای مختلف در روابط عراق و عربستان سعودی در دوره نخست وزیری نوری المالکی، دوره جدید نخست وزیری حیدرالعبادی که با برخی تحولات مهم منطقه ای نظیر قدرت گرفتن داعش همراه بوده، شاهد تحرکات و تغییرات نوینی در روابط ریاض با بغداد بوده است. مشارکت ابراهیم جعفری وزیر امور خارجه عراق در کنفرانس جده برای مبارزه با گروههای تروریستی در ماه سپتامبر ٢٠١٤، سفر هیئت عراقی به سرپرستی فواد معصوم رئیس جمهور عراق و سپس سفر رئیس پارلمان عراق آقای سلیم جبوری به ریاض از مهمترین تحرکات اخیر در روابط عراق و عربستان سعودی بوده است. سفرهایی که با بحث و گفتگوی مقامات دو کشور از جمله در مورد مبارزه با داعش، گسترش روابط دو جانبه، تبادل زندانیان و بازگشایی سفارت عربستان سعودی در بغداد همراه بوده است.
این تحرکات از یک سو ناشی از شرایط جدید عراق و رویکرد آن در روابط منطقه ای و از سوی دیگر وضعیت و نگاه متفاوت ریاض در دوره جدید ناشی شده است. در حالی که عراق در یک سال اخیر با هجوم گسترده داعش و اشغال حدود یک سوم از خاک خود از سوی این گروه تروریستی روبرو بوده است، دولت حیدرالعبادی در تلاش است تا با دنبال کردن سیاست گشایش در روابط با بازیگران منطقه ای به کسب حمایت های منطقه ای برای موفقیت در مبارزه با داعش مبادرت کند. در واقع دولت جدید عراق بر این باور است که داعش معضلی منطقه ای است و غلبه بر آن بدون همکاری ها و حمایت های بازیگر منطقه بسیار دشوار خواهد بود. بر این اساس این دولت علاوه بر تداوم روابط راهبردی خود با ایران در تلاش است تا ضمن بازسازی روابط خود با کشورهایی مانند عربستان سعودی و ترکیه به صورت مطمئن تری به مبارزه با داعش بپردازد.
از سویی دیگر عربستان سعودی با توجه به شرایط جدید عراق و منطقه و برداشت خاص خود از فرصتها و تهدیدهای تحولات اخیر درصدد است تا سیاستهای نوینی را طراحی و اجرا کند که از جمله آنها بهبود نسبی در روابط و تعاملات خود با عراق است. عربستان سعودی احساس می کند که روابط سرد و تنشها با عراق در دوره قبل و برخی رویکردهای خصمانه در قبال بغداد در سالهای قبل نتوانسته نتایج مناسبی برای منافع و امنیت ملی این کشور در پی داشته باشد. لذا بعد از روی کار آمدن دولت جدید، ریاض ضمن استقبال از نخست وزیری العبادی کوشش کرد تا از هر گونه فرصت ناشی از دولت جدید برای افزایش نفوذ و تاثیرگذاری خود در عراق استفاده کند. موضوع مهم دیگر اینکه ظهور داعش که افزایش قدرت آن می تواند تهدیداتی را برای نظام سعودی ایجاد کند، شرایط و پارادایم منطقه‌ای و بین المللی نوینی را ایجاد کرده است که سعودیها تاحدی ناچارند تا رفتارهای سیاست خارجی خود را در قالب این پارادایم تعریف کنند. پیوستن عربستان سعودی به ائتلاف بین‌المللی ضد داعش و تلاش برای ایجاد همکاریهایی منطقه ای از جمله با عراق برای مبارزه با داعش در این چهارچوب قابل تبیین است.
چشم‌انداز روابط عربستان سعودی و عراق
روابط عربستان سعودی بر خلاف تنشها و چالشهای چند سال گذشته اکنون با ایجاد برخی تعاملات بین دو کشور تا حدی از فضای پرتنش گذشته فاصله گرفته است. موضوعی که از عوامل مختلفی که به آنها اشاره شد ناشی شده و امکان تداوم تنش بیشتر در روابط را برای هر دو کشور سخت و پرهزینه ساخته است. با این حال این بهبود نسبی در روابط و کاهش سطح تنش را نمی‌توان به مفهوم پایان یافتن تمامی مسائل و اختلافات گذشته دو کشور و ورود به روابطی کاملا دوستانه و یا استراتژیک قلمداد کرد. فارغ از برخی مسائل مانند بازگشایی سفارت عربستان سعودی در بغداد، سفر متقابل مقامات سعودی به عراق و همچنین اقدامات عملی سیاسی و امنیتی دولت سعودی در حمایت از ثبات و امنیت عراق آنچه که بیشترین اهمیت را برای ترسیم آینده مناسب برای روابط دو کشور دارد، پذیرش روابط سیاسی دموکراتیک جدید در عراق از سوی سعودی هاست. در واقع به رغم تمایل عراق برای بهبود روابط با عربستان، آنچه که می تواند بیشترین کمک را به بهبود پایدار روابط دو کشور بکند پذیرش این موضوع از سوی دولت سعودی است که عراق واقعیتی نوین با شرایط دموکراتیک است که در عرصه منطقه‌ای ظهور نموده و حذف این واقعیت با سیاستهای خصمانه ممکن نیست. بر این اساس تا زمانی که نشانه ای دال بر پذیرش عراق دموکراتیک جدید از سوی دولت سعودی بروز نکند نمی توان به ایجاد تغییرات دوستانه بنیادین در روابط عراق و عربستان سعودی چندان امیدوار بود.
