اندیشکده راهبردی تبیین – زلمای خلیل‌زاد، سفیر سابق آمریکا در عراق و سازمان ملل، اخیراً در مجله پولتیکو یادداشتی با عنوان «ما شما را فریب دادیم» با موضوع عربستان و نگاه پیش روی این کشور نوشته است. آنچه در ادامه می‌آید، ترجمه خلاصه‌ای از یادداشت وی است که توسط گروه رصد اندیشکده راهبردی تبیین انجام شده است.
***
در سفرهای پیش به عربستان وقتی صحبت از حمایت عربستان سعودی از گروه‌های تروریستی می‌شد آن‌ها تکذیب می‌کردند؛ امّا در سفر اخیر، در جلسه‌ای با حضور شاهزاده نایف، شاهزاده محمد بن سلمان و چندی از وزرای عربستان سعودی، یکی از مسئولان عالی‌رتبه این کشور به من گفت که ما شما را فریب داده‌ایم. او توضیح داد که حمایت‌های عربستان از افراطگرایی اسلامی در دهه‌ی 60 میلادی برای مقابله با «ناصریسم» (ایدئولوژی سیاسی- اجتماعی عبدالناصر در مصر)- که عربستان را تهدید می‌کرد و منجر به جنگی بین دو کشور شد- آغاز گردید. این تاکتیک باعث شد ناصریسم به طور موفقیت‌آمیزی کنترل شود و سعودی‌ها را به این نتیجه رساند که اسلام‌گرایی می‌تواند ابزار قدرتمندی باشد.
او همچنین توضیح داد که این افراطگرایی به عربستان کمک کرد تا با همکاریِ آمریکا، در دهه‌ی 80 میلادی در برابر شوروی در افغانستان مقاومت کند. این سیاست بعدها- در رقابت‌های ژئوپولتیک دو کشور (ایران و عربستان)- در برابر جنبش‌های شیعه‌ی تحت حمایت ایران به کار گرفته شد.
سپس سعودی‌ها اذعان داشتند که این حمایت از افراطگرایی به طور گسترده‌ای به تهدیدی علیه خود پادشاهی (عربستان) و غرب تبدیل شد. آن‌ها غولی را ساختند که خود آن‌ها را بلعیده بود. آن مقام سعودی گفت: «ما این را بعد از یازدهم سپتامبر به گردن نگرفتیم زیرا می‌ترسیدیم که شما ما را رها کنید یا به عنوان یک دشمن ما را مورد تهدید قرار دهید.»
این صراحت برای چیست؟ پرسش‌هایی مطرح است درباره‌ی گروه‌های سنّی افراطی که هنوز از عربستان پول می‌گیرند. امّا آن‌طور که سعودی‌ها به من توضیح دادند، این رویکرد نو برای دست به گریبان شدن با گذشته‌شان، بخشی از مدیریتِ امور برای ساختن آینده‌ی کشورشان است که شامل یک برنامه‌ی گسترده‌ی رفورم اقتصادی است. در این رویکردِ نو، سعودی‌ها خود را رودرروی دو تهدید جدّی می‌بینند: یکی افراطگرایی اسلامی و دیگری ایران که یک تهدید قدیمی برای عربستان سعودی است.
به نظر می‌رسد که رهبری جدید عربستان، ایدئولوژی را به نفع مدرن‌سازی تنزیل رتبه می‌دهد. آیا این (رویکردِ نو) در حالی که تغییرات سیاسیِ اندکی رخ داده، موفق خواهد بود؟ ممکن است از طرف بنیاد قدرتمند مذهبی، نسبت به این رویکردِ نو مخالفت شود. ممکن است با افتتاح مراکز تفریحی، رفورم نهادهای مذهبی، حتی تحصیل برابر زنان و افزایش مشارکت آنان در نیروی کار مخالفت شود.
در دهه‌های پیش عقیده‌ی من این بوده است که سعودی‌ها کار جدّی‌ای نمی‌کنند. [امّا] در حال حاضر برای اجرای برنامه‌ای برای دگرگون کردن کشور، یک تیم با تحصیلات عالی و وزرای جوان روزانه 17 تا 18 ساعت کار می‌کنند. دیدگاه ریاض برای مدرن‌سازی می‌تواند وسیله‌ای باشد که با آن دولت عربستان می‌تواند در مقابل افراطگرایی بایستد و آن را شکست دهد. برنامه‌ی مدرن‌سازی عربستان شامل موارد زیر می‌شود:
• محدودیت‌های جدید برای پلیس مذهبی در دستگیری مخالفان.
• تصفیه‌ی دولت از افراط‌گراها و تلاش جدّی‌تر برای کنترلِ نفوذ آن‌ها در نهادهای امنیتی.
• انتصاب رهبران جدید مذهبی برای مقابله کردن با افراطگرایی با فراهم آوردن زمینه‌های وابسته به الهیات.
• دگرگون ساختن سازمان مردم‌نهاد (رابط العالم الاسلامی) با انتصاب یک رهبر جدید و تصمیم برای پایان دادن به حمایتِ مدارس مذهبی برون‌مرزی.
از نظرگاه اقتصادی هم رهبران جدید، برنامه‌هایی را برای تغییرات اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت گسترانیده‌اند. من شهر «ملک عبدالله» را دیدم که شهر جدیدی است و توسط بخش خصوصی ساخته شده است. در این شهر مردان و زنان در کنار هم در کلاس‌های کالج حاضر می‌شوند و تسهیلاتی برای شرکت‌های خارجی ایجاد می‌شود.
به نظر می‌رسد نتیجه‌ی فرعی تمرکز عربستان سعودی بر داعش و ایران، کم‌رنگ شدن دیدگاه ریاض نسبت به اسرائیل باشد. عربستان سعودی و اسرائیل احساس خطرِ مشابهی از طرف ایران و داعش دارند و دشمنی قدیمی آن‌ها نباید مانع از همکاری بیشتر آن‌ها شود.
دیدار من از عربستان مرا متقاعد کرد که بخش‌های اصلی رهبری عربستان برای برنامه‌های توسعه، جدّی هستند و آن را با جدّیت و به صورت حرفه‌ای پی گرفته‌اند. البته همانطور که گفتم، دلایل فراوانی است که باعث شک نسبت به موفقیت کامل [این برنامه‌ها] می‌شود. به هر حال اگر این رفورم‌ها جواب دهد، عربستان نسبت به گذشته قدرتمندتر شده و سبب می‌شود تا این کشور بتواند نقش بیشتری در منطقه بازی کند، از جمله در ایجاد توازن با ایران و شاید در مذاکرات برای پایان‌دهی جنگ‌های داخلی در منطقه. یک تغییر جدّی در سیاست‌های حمایتی عربستان از افراطگرایی اسلامی، می‌تواند نقطه‌ی آغازی برای شکست افراطگرایی باشد. موفقیت عربستان می‌تواند الگویی برای دیگر کشورهای سنی عرب باشد تا بدانند که چگونه رفورم و موفقیت را پی بگیرند.
***
