اندیشکده راهبردی تبیین –در اوایل سال جاری میلادی، خبری مبنی بر انعقاد یک قرارداد دو میلیارد دلاری بین هند و صنایع هوافضای رژیم صهیونیستی بر روی خروجی رسانهها قرار گرفت که در تاریخ روابط هند با این رژیم، رقمی بیسابقه محسوب میشود. این خبر و اخباری از این دست، این سؤال را برای ناظر مسائل بینالمللی ایجاد میکند که چه عواملی هند را -بهعنوان کشوری که از شناسایی فوری رژیم صهیونیستی در بدو تشکیل آن امتناع و با عضویت آن در سازمان ملل متحد مخالفت مینماید- به مرحلهای میرساند که رژیم اشغالگر قدس را بهعنوان شریکی راهبردی انتخاب نماید؟
1- رویکردهای سیاست خارجی هند
هند از زمان استقلال تاکنون، چند دوره را در سیاست خارجی خویش پشت سر گذاشته است که هرکدام دارای ویژگیها و مؤلفههای متفاوتی بوده و نتایج خاصی را برای این کشور به همراه داشتهاند.
1-1-دورهی اول سیاست خارجی هند (1947 تا 1962)
اولین دورهی سیاست خارجی این کشور که از زمان استقلال تا جنگ با چین در سال 1962 را در برمیگیرد، به دورهی نهروئیسم[1] شهرت دارد و طی آن، هند پیرو سیاست «عدم تعهد» در سیاست و روابط خارجی خویش با دیگر کشورها و نظام جهانی بود. جواهر لعل نهرو -اولین نخستوزیر هند- معتقد بود هند در آن مقطع خاص، به آن اندازه قوی نیست که با حضور فعال در نظام جهانی، تفاوت و تغییری معنادار در آن ایجاد نماید و به نفع این کشور است که فاصلهی خود را با هر دو ابرقدرت حفظ کند. اولویتهای سیاست خارجی این کشور را در آن دوره، پیگیری آرمان «یک جهان»، استعمارزدایی و خلع سلاح شکل میداد.
2-1-دورهی دوم سیاست خارجی (اوایل دههی 1960 تا پایان جنگ سرد)
شکست تحقیرآمیز هند در جنگ با چین در سال 1962، جانشینان نهرو را بر آن داشت تا دستور کاری رادیکالتر پیش روی سیاست خارجی هند بگذارند. این کشور در مقابل تهدیدات چین و پاکستان، به تجهیز و مسلح سازی بیشتر خود روی آورد و در مقابل همسایگان خود و کشورهای غربی، رویکردی تهاجمیتر نسبت به دورهی پیشین اتخاذ نمود. در سال 1974 به اولین آزمایش هستهای خود (پوخران یک[2]) پرداخت و رویهای -هرچند آرام- را برای ایجاد یک ظرفیت بازدارندگی نظامی آغاز نمود. در طول این دوره، هند همچنان سعی بر حفظ حدی از خودبسندگی و حداقل نگهداشتن رابطهی خود با نظام اقتصادی جهانی و عدم وابستگی به غرب داشت. پس از توافق سیملا بین هند و پاکستان که با میانجیگری شوروی بین دو کشور به دست آمد، هند در روابط خارجیاش بهنوعی به شوروی تمایل یافت، بهگونهای که این ابرقدرت، به اولین تأمینکنندهی تسلیحات هند تبدیل شد.
3-1- دورهی سوم سیاست خارجی (1991 به بعد)
پس از فروپاشی شوروی، سیاست خارجی هند نیز دستخوش تحولاتی شد و اولویتهای سیاسی این کشور تغییر یافت. هند در پی اصلاح مواضعی برآمد که مانع از ارتقای روابطش با غرب شده بود و یک سیاست خارجی عملگرایانه را فارغ از هرگونه ارزش و با نگاه به کسب منفعت و بهترین نتیجهی مادی در پیش گرفت. هدف این اقدامات، حداکثر سازی جذب سرمایههای خارجی و تجارت بود. این کشور با بیشترین توان سعی در افزایش بازدارندگی خود نمود و بهطور همزمان، به ارتقای روابط با ایالاتمتحده پرداخت.
2-روابط سیاسی هند و رژیم صهیونیستی
1-2- از زمان تشکیل رژیم غاصب تا اوایل دههی 1960
در این دوره، که متقارن با دورهی اول سیاست خارجی هند است، روابط هند و رژیم صهیونیستی به صورت رسمی آغاز نشده و طرفین نمایندهای نزد یکدیگر ندارند. در بدو تشکیل رژیم صهیونیستی، اصلیترین عنصر در مواضع هند در قبال این رژیم را ارتباط این کشور با کشورهای عربی و حمایت آن از آرمان فلسطین شکل میداد. حمایت این کشور از آرمان فلسطین، مبانی خود را از نهضت استقلال هند میگرفت. در سال 1938، ماهاتما گاندی طی مصاحبهای با روزنامهی هریجان، ضمن همدردی با یهودیان، اعلام داشت:
«همدردی من [با یهودیان] چشمان مرا به روی الزامات عدالت نمیبندد. درخواستهایی که برای ایجاد یک کشور برای یهودیان مطرح میشوند، برای من چندان جذاب به نظر نمیرسد… چرا آنان نباید مانند بقیهی مردم زمین، کشوری را خانهی خود سازند که در آن متولد شدهاند و در آن حق حیات یافتهاند؟ فلسطین همانقدر به اعراب تعلق دارد که انگلستان به انگلیسیها یا فرانسه به فرانسویها. تحمیل یهودیان به اعراب، کاری اشتباه و غیرانسانی است… بازگردانی همه یا بخشی از فلسطین به یهودیان، تحقیر اعراب بوده و قطعاً جنایتی علیه بشریت است.»[3]
هند به طرح تقسیم سرزمین فلسطین به دو کشور در سال 1947[4] و عضویت رژیم صهیونیستی در سازمان ملل در سال 1949[5] متحد رأی منفی داد و تا سال 1950، آن رژیم را به رسمیت نشناخت. بسیاری از هندوهای افراطی، به حمایت و همدردی با یهودیان پرداختند و تصمیم دولت هند در مخالفت با تشکیل رژیم و عضویت آن در سازمان ملل را محکوم کردند. با این وجود، به رژیم اشغالگر اجازهی تأسیس هیچ نمایندگیای داده نشد؛ در سال 1953، رژیم اجازه یافت یک کنسولگری را در بمبئی تأسیس نماید. با توجه به حمایت هند از آرمان فلسطین در آن دوره، هند تمایلی برای برقراری کامل روابط دیپلماتیک با رژیم صهیونیستی نداشت. هند اولین کشور غیر عرب بود که سازمان آزادیبخش فلسطین و یاسر عرفات را بهعنوان تنها نمایندهی مشروع مردم به رسمیت شناخته بود. علاوه بر آن، ارتباط با رژیم صهیونیستی، میتوانست به روابط هند با کشورهای عربی لطمه وارد آورد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
2-2- از اوایل دههی 1960 تا سال 1992
طی این دوره که متقارن با دورهی دوم سیاست خارجی هند بود، روابط دو کشور تا حدی به صورت غیر رسمی آغاز شد، اما هنوز وارد مرحلهی رسمی و تأسیس نمایندگی نشده بود. تأسیس نمایندگی رژیم اشغالگر در نپال در سال 1961، اولین گامی بود که راه را برای تأسیس سفارتخانهی این رژیم در هند هموار ساخت. تا اواخر دههی 1970، سیاست عدم ارتباط رسمی با رژیم ادامهیافت؛ در دورهی نخستوزیری موراجی دسائی (از حزب جاناتا)، با توجه به رویکردهای فکری خاص وی، رویکرد هند تا حدی در قبال آن رژیم تعدیل شد و در سال 1977، موشه دایان –وزیر جنگ رژیم صهیونیستی- مخفیانه و برای اولین بار به هند سفر کرد.[6] از همان زمان، هند علائق خود را در روابط با رژیم صهیونیستی، کسب اطلاعات راجع به گروههای تروریستی و جداییطلب و خرید تجهیزات دفاعی قرار داده بود.
2-3-از سال 1992 تا به امروز
در مرحلهی سوم، علاوه بر تغییری که در رویکردهای سیاست خارجی هند روی داد، شرایط بینالمللی و منازعهی اعراب و رژیم صهیونیستی نیز وارد مرحلهی تازهای شد. در سال 1992 و یک سال پس از آغاز روند صلح خاورمیانه بین اعراب و رژیم صهیونیستی در مادرید، روابط هند با رژیم از حالت غیررسمی خارج شد و دو طرف به تبادل نمایندگان رسمی سیاسی مبادرت نمودند.
بهصورت کلی، عدم تمایل هند برای برقراری روابط رسمی با رژیم صهیونیستی تا پیش از 1992 را در دو بعد داخلی و خارجی میتوان بررسی کرد. در بعد داخلی، اصلیترین دلیل این بود که سیاستمداران هندی، با توجه به جمعیت بالای مسلمانان در این کشور، حاضر به پذیرش ریسک از دست دادن آراء آنان به بهای حمایت و ایجاد روابط با رژیم صهیونیستی نبودند. در عرصهی خارجی، بهبود روابط هند با رژیم صهیونیستی، میتوانست امنیت شغلی شهروندان این کشور را که در کشورهای عربی حوزهی خلیجفارس مشغول به کار بودند -و درآمدشان بخش قابلتوجهی از ارز خارجی هند را تشکیل میداد- به خطر اندازد. یکی دیگر از دلایلی که تمایل هند را برای عادیسازی روابطش با رژیم صهیونیستی کم میکرد، نیاز این کشور به انرژی و ضرورت تأمین واردات نفت از کشورهای عربی بود. تیره شدن روابط کشورهای عربی با هند، همچنین میتوانست این کشورها را بیشازپیش به سمت پاکستان -اصلیترین رقیب و بلکه دشمن این کشور- متمایل کند.
پس از 1992، روابط هند و رژیم اشغالگر قدس روز به روز از عمق و گستردگی بیشتری برخوردار شد و رژیم صهیونیستی بهعنوان یک منبع قابلاتکا برای هند در تأمین تجهیزات دفاعی در آمد. در سال 1998، هند برای دومین بار به آزمایش سلاح هستهای پرداخت و در پی این آزمایش، ایالاتمتحده آن کشور را از دسترسی به برخی سیستمهای دفاعی و تسلیحاتی محروم نمود. تحریم تسلیحات هند از سوی ایالاتمتحده، هند را -که قصد داشت از تکیهبر سلاحهای روسی بکاهد و بخش بیشتری از تسلیحات خود را از کشورهای غربی تهیه کند- از دسترسی به تسلیحات غربی محروم کرد. از سوی دیگر رژیم صهیونیستی -که در طول تاریخ جعلی خود دارای بحران حاد مشروعیت بوده و از هر فرصتی برای نزدیکی به کشورها استفاده کرده است، فرصت را غنیمت شمرد و بهمرور تبدیل به دومین تأمینکنندهی تسلیحات این کشور شد. بسیاری از تجهیزاتی که هند از رژیم صهیونیستی خریداری میکند، از هیچ جای دیگر برای این کشور قابل تهیه نیست.
عامل دیگری که هند را در ارتقای روابط با رژیم صهیونیستی تشویق کرده است، استفاده از قدرت لابی این رژیم در کنگرهی ایالاتمتحده است. لابی صهیونیستی، علاوه بر توان جلب موافقت آمریکا برای فروش تسلیحاتی که این کشور آنها را برای هند تحریم کرده بود، یکی از تسهیلکنندگان انعقاد توافق هستهای بین هند و ایالاتمتحده بود. پیش از رأی هند در آژانس انرژی اتمی در سال 2006 که منجر به ارجاع پروندهی ایران به شورای امنیت سازمان ملل شد، عاملی که برای به ثمر رسیدن توافق هستهای بین هند و آمریکا تلاش بسیار میکرد، لابی صهیونیستی بود.[7]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نبردهای کارگیل و پاراکرام
نبرد کارگیل را میتوان یک نقطهی عطف بسیار مهم در روابط نظامی و اطلاعاتی هند و رژیم صهیونیستی دانست که ارتقای روابط طرفین را در این حوزه، بهصورت چشمگیری سرعت بخشید. در ماه می 1999، دستگاههای امنیتی و دفاعی هند، نفوذ گستردهی نظامی پاکستان را در منطقهی کارگیل ایالت جامو و کشمیر شناسایی کردند. بیش از یک هفته طول کشید تا سیستم اطلاعاتی هند تخمینی دقیق راجع به عمق پیشروی و تعداد نیروهای پاکستانی در خاک کشمیر به دست آورد. علیرغم دفع حملهی صورت گرفته، نبرد کارگیل بهعنوان یک شکست اطلاعاتی برای نیروهای امنیتی هند در نظر گرفته شد. رژیم صهیونیستی، یکی از معدود کشورهایی بود که هند را در طول این جنگ بهصورت مستقیم یاری نمود[8]. کمکهای تسلیحاتی و اطلاعاتی این رژیم، حین و پس از نبرد کارگیل، روابط هند را با آن رژیم در مدتزمانی کوتاه، چند پله ارتقاء داد.
همچنین در سال 2002، در پی درگیریهای ایجادشده میان هند و پاکستان در طول خط مرزی کنترل بین دو کشور[9]، رژیم صهیونیستی به تأمین سختافزارهای جنگی برای این کشور پرداخت که این نیز یکی دیگر از زمینههای نزدیکی هند را با این رژیم در حوزههای نظامی و تسلیحاتی فراهم ساخت.[10]
3-خریدهای تسلیحاتی
عمدهترین بخش روابط هند و رژیم صهیونیستی را قراردادها و خریدهای تسلیحاتی دو طرف تشکیل میدهد. از سویی، هند یکی از بزرگترین خریداران تسلیحات در جهان است و از سوی دیگر، فروش تسلیحات ستون فقرات اقتصاد رژیم صهیونیستی را شکل میدهد.[11] هند در سالهای [12]1996، [13]1997، [14]2003، 2005[15]، 2011[16] و 2017[17] اصلیترین قراردادهای خود را با این رژیم به امضا رسانده است که عمدهترین تسلیحات و تجهیزات خریداریشده در این قراردادها عبارتاند از: خودروهای زرهی، تجهیزات الکترونیکی، هواپیماهای آواکس، هواپیماهای بدون سرنشین، سامانههای موشکی ضد هوایی و موشکهای ضدتانک. این قراردادها همچنین تکمیل و بهینهسازی بسیاری از تسلیحات پیشین نظامی هند را نیز در برگرفتهاند.
در آخرین قراردادی که بین وزارت دفاع هند و صنایع هوافضای رژیم صهیونیستی منعقد و رسانهای شده است، این کشور قرار است سامانههای پیشرفتهی موشکی زمین به هوای با برد متوسط و بلند را از این رژیم خریداری نماید. ارزش این قرارداد که بزرگترین قرارداد نظامی در طول تاریخ مجعول رژیم محسوب میشود، حدود دو میلیارد دلار اعلامشده است.[18]
4-آیندهی روابط
با توجه به سرعتی که روابط هند و رژیم صهیونیستی طی بیست و پنج سال گذشته پشت سر گذاشته است، افزایش سطح همکاریها و ارتقای روابط هند با این رژیم در آینده نیز دور از انتظار نیست. طی بیست و پنج سال گذشته، سنگ بنا و موتور محرک اصلی روابط دو طرف را، خریدهای تسلیحاتی و همکاریهای نظامی آنها شکل داده و همین عامل، میتواند در آیندهی نهچندان دور نیز به دیگر حوزههای روابط سرریز نماید. باید توجه داشت که عامل اصلی تصمیمگیری در سیاست خارجی هند، سیستم هزینه فایدهی مادی این کشور است و هرچه سود بیشتری از رابطه با این رژیم نصیب هند شود، باید منتظر افزایش روابط و ارتقای سطح همکاریها بود. علاوه بر قراردادهای تسلیحاتی، حوزهی دیگری که احتمالاً در آیندهی نهچندان دور همکاریهای بیشتری بین طرفین حول آن شکل خواهد گرفت، فناوریهای فضایی و پرتاب ماهواره است؛ چنانکه این همکاریها از سال 2002 آغاز شد و چنان پیش رفت که در سال 2008، ماهوارهی جاسوسی رژیم صهیونیستی (TecSAR) توسط یک ماهوارهبر هندی به فضا پرتاب شد. ماهوارهای که یکی از کارویژههای آن، رصد و جاسوسی از فعالیتهای نظامی جمهوری اسلامی ایران است.[19]
با توجه به موقعیت راهبردی هندوستان در اقیانوس هند و با توجه به تمایل صهیونیستها برای باز کردن پای خود در این اقیانوس و افزایش عمق راهبردی خود، دیگر حوزهای که احتمال افزایش همکاریها در آن زیاد به نظر میرسد، حوزهی دریانوردی و همکاریهای مشترک نظامی در اقیانوس هند است. همانطور که در سال 2000 زیردریاییهای صهیونیستی اقدام به پرتاب موشکهای کروز با قابلیت حمل کلاهک هستهای نمودند[20]؛ اقدامی که بعید به نظر میرسد بدون اطلاع هند و جلب رضایت این کشور بوده باشد.
یکی دیگر از زمینههای همکاری که احتمال رشد آن در آینده نیز وجود دارد، همکاری هند با رژیم صهیونیستی در حوزهی کشاورزی است. دو طرف از سال 2008 این همکاریها را در قالب پروژهی همکاری کشاورزی هند-رژیم صهیونیستی آغاز کردند و در این راستا، هماکنون بیش از 15 مرکز کشاورزی رژیم صهیونیستی در هند دایر شده و به فعالیت میپردازند.[21]
نکتهای که در تحلیل آیندهی روابط هند و رژیم صهیونیستی -علیالخصوص در حوزهی خریدهای تسلیحاتی و همکاریهای نظامی- باید در نظر داشت، این است که این رژیم در روابط خارجی و قراردادهای تسلیحاتی خود، هیچ ملاحظهی حقوقی و انسانی ندارد و به هیچ قانون و کنوانسیون بینالمللی راجع به محدودیتهای فروش تسلیحات پایبند نیست. لذا، افزایش حجم و کیفیت این قراردادهای تسلیحاتی، در آینده نیز مورد انتظار است و بعید به نظر میرسد از سوی طرف ثالثی محدود شود. نیاز به کسب مشروعیت از سوی رژیم صهیونیستی و آسان و در دسترس بودن تسلیحات پیشرفتهی غربی برای هند از سوی این رژیم، عوامل اصلی ارتقای روابط طرفین در این حوزه است.
نکتهی مهم دیگر در مورد آیندهی روابط هند و رژیم صهیونیستی، نقش و تأثیر هندوهای افراطی در این زمینه است. علیرغم بهبود روابط هند و رژیم صهیونیستی از دههی 1990 به بعد، با روی کار آمدن نارندرا مودی در هند، روابط دو کشور بهطور بیسابقهای ارتقاء پیدا کرد. در کنار عوامل پیشگفته، با ادامهی حکومت حزب بهاراتیا جاناتا[22] در هند، انتظار میرود روابط دو طرف بیشازپیش ارتقاء یابد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
5-تأثیر روابط هند و رژیم صهیونیستی بر ج.ا. ایران
ایران از جایگاه مهمی در سیاست خارجی هند برخوردار است. برخی از عواملی که ایران را در سیاست خارجی هند حائز اهمیت زیادی میسازند، عبارتاند از: نیاز هند به ایران برای موازنه با پاکستان، اهمیت روزافزون افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی در سیاست خارجی هند و جایگاه بیبدیل ایران برای دستیابی به آن منطقه و نیاز هند به متنوعسازی منابع تأمین انرژی.
باوجودآنکه هند روابط خود را با ایران در حوزهای جدا مدیریت میکند و همواره سعی داشته رابطه با رژیم اشغالگر قدس، آن را متأثر نسازد، اما افزایش سطح همکاریها و حوزههایی که این ارتقاء در آنها شکل میگیرد، میتواند یک نگرانی برای جمهوری اسلامی ایران در روابطش با هند باشد. همانگونه که گفته شد، هند مبنای خود را در سیاست خارجی، محاسباتِ محضِ هزینه فایدهمحور قرار داده و مبنای تصمیمگیریهای این کشور، منافعی است که این تصمیمات برای آن به بار میآورند. لذا، با در نظر گرفتن سرعت رشد روابط این کشور با رژیم صهیونیستی -که چند برابر سرعت رشد روابط آن با ایران است- درصورتیکه در آینده موقعیت انتخابی برای هند بین ایران و رژیم صهیونیستی ایجاد شود، احتمال آنکه این کشور رژیم صهیونیستی را انتخاب نماید زیاد است. چنانکه موضع این کشور در حمایت از رژیم در حمله به غزه در سال 2014، با موضع ج. ا. ایران در تضاد کامل قرار داشت. رأی این کشور در شورای حکام آژانس انرژی اتمی علیه جمهوری اسلامی ایران که منجر به ارجاع پرونده به شورای امنیت شد نیز یکی دیگر از مصادیق محاسبات مبتنی بر هزینه فایدهی این کشور است.
در پایان، میتوان روابط هند و رژیم صهیونیستی را یکی از بزرگترین جلوههای ارزشزادیی از سیاست خارجی هند و عملگرایی نتیجهمحور در روابط این کشور، از آغاز دههی 1990 به بعد دانست.
پی نوشت و منابع:
[1] Nehruism.
[2] Pokhran I.
[3] Rajiv Sikri, Challenge and Strategy (Rethinking India’s Foreign Policy), United States of America: SAGE Publication,2009, p144.
[4] United Nations Bibliographic Information System, Future government of Palestine : resolution / adopted by the General Assembly, 29th December 1947, at:
[5] United Nations Bibliographic Information System, Admission of Israel to membership in the United Nations : resolution / adopted by the General Assembly, 11th May 1949, at:
[6] V. D. Chopra, Indo-Russian Relations: Prospects, Problems, and Russia Today, Gyan Publishing House: 2001, p112.
[7] Rajiv Sikri, ibid , p145.
[8] Rajiv Sikri, Challenge and Strategy (Rethinking India’s Foreign Policy), p146.
[9] Line of Control (LoC).
[10] Rajiv Sikri, Challenge and Strategy (Rethinking India’s Foreign Policy, p.146
[11] بنگرید به:
محمدجواد سلطانی، بررسی روابط رژیم صهیونیستی و هند، اندیشکده راهبردی تبیین، قابلدسترسی در:
http://tabyincenter.ir/14215/.
[12] Israel-India Military and Civil Trade Ties Skyrocket, The Jewish Institute for National Security Affaires, 25th August 1997, at:
http://archive.li/GvUD2#selection-915.0-919.0.
[13] Ibid.
[14] Efraim Inbar and Alvite Singh Ningthoujam, INDO-ISRAELI DEFENSE COOPERATION IN THE TWENTY-FIRST CENTURY, Rubin Center Research in International Affairs, at:
http://www.rubincenter.org/2011/12/indo-israeli-defense-cooperation-in-the-twenty-first-century/.
[15] India signs $1 billion arms deal with Israel, THE IRISH TIMES, 26th April, 2017, at:
http://www.irishtimes.com/news/india-signs-1-billion-arms-deal-with-israel-1.503804.
[16] Israel International Relations: India-Israel Relations, Jewish Virtual Library, at:
http://www.jewishvirtuallibrary.org/history-and-overview-of-india-israel-relations.
[17] Rahul Singh, India, Israel seal $2 billion missile deals: What it means for New Delhi? Hindustan times, 7th April 2017, at:
[18] بنگرید به:
انعقاد معاهدی تسلیحاتی دو میلیارد دلاری بین هند و رژیم صهیونیستی، اندیشکده راهبردی تبیین، قابلدسترسی در:
http://tabyincenter.ir/18661/.
[19] Israel Launches Sophisticated Spy Satellite TECSAR, HAARETZ, at:
http://www.haaretz.com/israel-launches-sophisticated-spy-satellite-tecsar-1.237735.
[20] Peter Beaumont, Israel deploys nuclear arms in submarines, the guardian, 12th October 2003, at:
https://www.theguardian.com/world/2003/oct/12/israel1.
[21] INDIA, ISRAEL MOVE TO NEXT STAGE WITH AGRICULTURAL COOPERATION, Jerusalem Post, at:
[22] Bharatiya Janata Party (BJP).