اندیشکده راهبردی تبیین – رژیم صهیونیستی در تازه‌ترین جنایت خود در هشتم آبان‌ماه 1396 یکی از تونل‌های جهاد اسلامی در نزدیکی پایگاه نظامی «کیسوفیم» در مرز غزه با فلسطین اشغالی را بمباران کرد. در این جنایت 7 تن از اعضای «سرایا القدس» شاخه نظامی جهاد اسلامی به علاوه 2 تن از اعضای گردان‌های «القسام» شاخه نظامی حماس به شهادت رسیدند و نزدیک به 15 تن دیگر زخمی شدند. چنین حملاتی هر از چندگاه انجام می‌شود. فهم منطق چنین حملاتی در چارچوب راهبرد بازدارندگی رژیم صهیونیستی، علاوه بر شناخت رویکردهای نظامی این رژیم، می‌تواند در نهایت در طراحی واکنش‌های مناسب نیز موثر واقع شود. آن‌چه در ادامه می‌آید، تلاشی است برای تشریح اصطلاح «چمن‌زنی» که در چارچوب «بازدارندگی تجمعیِ» این رژیم معنا می‌یابد.
بازدارندگی چیست؟
فارغ از بازدارندگی هسته‌ای و تحولات آن پس از فروپاشی شوروی، بازدارندگی متعارف بر دو پایه می‌تواند صورت گیرد؛ ممانعت (انکار[1]) و مجازات[2]. در بازدارندگی بر پایه مجازات، بازیگر «الف» با تهدید می‌کوشد به بازیگر «ب» تفهیم کند که در صورت اجرای عمل خاصی، دارایی‌های ارزشمندش را مورد هجوم قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که «ب» با محاسبه سود و زیان، از اجرای آن اقدام خاص منصرف شود.[3] لذا ترس از مجازاتی سهمگین، بازدارنده‌ی «ب» است تا اقدام خاص علیه «الف» را مرتکب نشود. اگر «ب» در محاسبه‌ی عقلانی سود و زیان، سود خود از اقدام خاص را بیشتر از هزینههای واکنش «الف» به این اقدام تلقی کند، عملا بازدارندگی شکست خورده است. اما در بازدارندگی بر پایه ممانعت، عنصر تهدید، محوریت اصلی را دارا نیست بلکه «الف» می‌کوشد «ب» را متقاعد کند که اگر دست به اقدام خشونت‌بار بزند، نمی‌تواند به اهداف سیاسی-نظامی خود دست یابد.[4] این بازدارندگی عمیقا به توان «الف» برای انتقال پیام به «ب» مرتبط است. اگر «الف» توان انتقال این پیام به «ب» را داشته باشد که «با اقدام خاص و هجومی تو، اهدافت محقق نمی‌شود» و از سویی «ب» نیز، ضمن دریافت این پیام، آن را متقاعدکننده یابد، عملا حمله‌ای از سوی «ب» به «الف» رخ نمی‌دهد و بازدارندگی محقق می‌شود.
یکی دیگر از مباحثی که ذیل بازدارندگی مطرح شده، شاخص‌های یک بازدارندگی موفق است. سه شرط بنیادین برای یک بازدارندگی موفق ذکر شده است؛[5]
– ارتباطات: برقراری رابطه با حریف و آگاه ساختن او از قصد و نیت و حدود اعمال ممنوعه. دولت‌هایی می‌توانند از بازدارندگی به‌عنوان مدل استفاده کنند که از ابزار مناسب برای انتقال پیام‌های تهدیدآمیز برخوردار باشند. کانال‌های دیپلماتیک، کانال‌های اطلاعاتی و اقدامات تحکیمی از جمله ضروریات انتقال درست تهدید به‌شمار می‌روند.
– توانایی همراه با عقلانیت: توانایی تحمیل خسارت غیرقابل تحمل بر دشمن و عقلانیت طرفین در محاسبه سود و هزینه احتمالی رفتارهای خود. در واقع بازیگر «الف» باید در مقابل حمله احتمالی بازیگر «ب»، دارای قدرت پاسخ دوم و واکنشی پرهزینه باشد و این توانایی از سوی «ب» درک شده باشد تا بازدارندگی موفق گردد. در نتیجه، تهدید زمانی توانمند ارزیابی می‌شود که بازیگر تهدیدشونده، وضعیت موجود را به درگیری ترجیح دهد. وقتی این رابطه معکوس شد، گفته می‌شود که تهدید فاقد توانایی است.
– اعتبار: تهدید واقعی و باور حریف به این‌که طرف مقابل از چنین توانایی‌ای برخوردار است. می‌توان سه عامل را در معتبرسازی تهدید مدنظر قرار داد؛ باور تهدید از سوی تهدیدشونده، عقلانی‌بودن تهدید و ارزیابی اجرای تهدید از سوی تهدیدشونده با احتمال بالا.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
«چمن‌زنی» و «بازدارندگی تجمعی» رژیم صهیونیستی
بر اساس آن‌چه آمد، در بازدارندگی، حمله نظامی محلی از اعراب ندارد بلکه صرفا تهدیدهای معتبر است که در صورت انتقال پیام، کارساز خواهد بود. اما در بررسی الگوی بازدارندگی رژیم صهیونیستی علیه حزب‌الله و حماس، مفهومی به نام «بازدارندگی تجمعی[6]» قابل مشاهده است. در این نوع از بازدارندگی، برخلاف تعاریف کلاسیک، استفاده هم‌زمان از نیروی نظامی و تهدیدات در یک دوره طولانی در دستور کار قرار می‌گیرد. بر این اساس بازدارندگی تجمعی در دو سطح برای بازیگر بازدارنده موثر واقع می‌شود؛ نخست این‌که در سطحی کلان، تصویری از برتری نظامی او ایجاد می‌کند و دوم این‌که در سطح خُرد، حملات نظامی منجر به از میان رفتن تهدیدات خاص و یا اقدامات خصمانه طرف مقابل می‌شود.[7] برخی به این حملات نظامی در چارچوب بازدارندگی تجمعی، «چمن‌زنی[8]» گفته‌‌اند، به این معنا که اگر کسی نمی‌تواند دشمنش را شکست دهد، می‌تواند هر از چندگاه یک‌بار او را تضعیف کند و یا مانع از تقویت او گردد.[9] چنین شیوه‌ای دو گونه‌ی بازدارندگی یعنی بازدارندگی بر پایه ممانعت و مجازات را در پی خواهد داشت و فارغ از توانایی تهدید و معتبرسازی آن، به شکلی خاص و عینی به انتقال پیام به طرف مقابل می‌پردازد.
«چمن‌زنی» رژیم صهیونیستی در مواجهه با حماس و حزب‌الله
«چمن‌زنی» به صورت مداوم در قبال حماس در حال اجراست.[10] مصداق بارز چمن‌زنی در قبال حماس و گروه‌های مقاومت در غزه، جنگ‌های چندگانه‌ای است که از سال 2008 تا کنون صورت گرفته است. چامسکی در این خصوص می‌گوید: «یکی از اقدامات دوره‌ای که اسرائیل آن را به‌صورت لطیفی «چمن زدن» نامیده است؛ به معنای شلیک به ماهی درون حوض است تا اطمینان حاصل شود که حیوانات در قفسی که برایشان درست کرده‌اید، البته پس از دوره‌ای که آتش‌بس نامیده می‌شود آرام بگیرند، دوره‌ای که به معنای رعایت آتش‌بس پیشنهادی اسرائیل از سوی حماس، آن‌هم زمانی که اسرائیل به نقض آن ادامه می‌دهد می‌باشد و سپس بر اثر تشدید اوضاع از سوی اسرائیل و واکنش حماس این آتش‌بس شکسته می‌شود. سپس شما دوباره دوره‌ای از «چمن زدن» را خواهید داشت.»[11]
اما می‌توان حملات نقطه‌ای را هم بخشی از تاکتیک چمن‌زنی قلمداد کرد. همان‌گونه که در تعریف بازدارندگی تجمعی آمد، واکنش به تهدیدات خاص یا اقدامات خصمانه طرف مقابل، در سطح خُرد این نوع از بازدارندگی قابل تحلیل است. لذا حملاتی که رژیم صهیونیستی به صورت مداوم در طول سال به برخی مناطق نوار غزه انجام داده و مواضع و تونل‌های حماس و جهاد اسلامی را منهدم می‌سازد، عملا ماهیتی مبتنی بر چمن‌زنی دارد چرا که از منظر این رژیم، در راستای تضعیفِ تهدید گروه‌های مقاومت بوده، مانع از تقویت آنان شده و به لحاظ ذهنی نیز واجد پیامی است که خبر از اشراف و برتری نظامی دارد.
رژیم صهیونیستی چنین تاکتیکی را تا پیش از بحران سوریه، علیه حزب‌الله به کار نمی‌گرفت اما با ورود نظامی حزب‌الله به بحران سوریه که از بهار 92 به صورت رسمی اعلام شد، حساسیت‌های این رژیم بر محموله‌های انتقال سلاح از سوریه به لبنان افزایش یافت. لذا علاوه بر حمله به مواضع و زاغه مهمات ارتش سوریه، حمله به هر آن‌چه که گمان می‌شود به تقویت تسلیحاتی حزب‌الله کمک خواهد کرد، در دستور کار این رژیم قرار گرفته است. صهیونیست‌ها اگرچه پیش‌تر، مسئولیت رسمی چنین حملاتی را کمتر می‌پذیرفتند اما حالا به صراحت از آن می‌گویند. رژیم صهیونیستی با این نوع از چمن‌زنی، ضمن ممانعت از تقویت تسلیحاتی حزب‌الله، در حال انتقال این پیام بازدارنده به این جنبش، ایران و سوریه است که نسبت به هرگونه محوریت‌یافتن دمشق برای تقویت حزب‌الله حساس بوده و آن را برنمی‌تابند. این امر با توجه به برخی خبرها مبنی بر موافقت دولت قانونی سوریه با احداث پایگاه نظامی ایران در این کشور، بیشتر حائز اهمیت شده است. لذا احتمالا رژیم صهیونیستی طی ماه‌های آینده بر حجم «چمن‌زنی» خود در سوریه خواهد افزود تا پیام‌های آشکارتری را به مخاطب ایرانی ارسال کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مواجهه حزب‌الله و حماس با «چمن‌زنی» رژیم صهیونیستی
قطعا برای حزب‌الله، یکی از واکنش‌های موقت به این‌گونه چمن‌زنی‌ها، طراحی سازوکاری برای عدم شناسایی محموله‌های انتقالی است. حزب‌الله معمولا به این چمن‌زنی‌های تسلیحاتی رژیم صهیونیستی، واکنش معنادار نظامی و امنیتی نشان نمی‌دهد. اما وقتی این رژیم، نیروهای انسانی حزب‌الله را مورد هجوم قرار می‌دهد و چنین حمله‌ای ابعاد رسانه‌ای و حیثیتی می‌یابد، حزب‌الله اقدام به مقابله می‌کند. حمله به یک گروه از حزب‌الله در قنیطره‌ی سوریه در نزدیکی بلندی‌های جولان در سال 2015 که موجب شهادت جهاد مغنیه فرزند شهید عماد مغنیه مسئول نظامی اسبق حزب‌الله و چند تن دیگر شد، با واکنش قاطع این جنبش در مزارع شبعا روبرو گردید. لذا به نظر می‌رسد حزب‌الله حداقل در شرایطی که در بحران سوریه مشارکت دارد، به سیاست چمن‌زنی تسلیحاتی رژیم صهیونیستی پاسخ نمی‌دهد. در بلندمدت اما از آن‌جا که رژیم این‌گونه چمن‌زنی‌ها را در چارچوب بازدارندگی تجمعی و برای القای برتری نظامی از یک‌سو و ممانعت از قدرت‌گیری حزب‌الله از سوی دیگر در دستور کار دارد، این جنبش باید در پی راهکاری موثر برای مواجهه با آن باشد تا هزینههای این اقدام را برای رژیم بالا برده و مانع از تکرار آن شود. البته چنین طرحی نیازمند تغییری جدی در قدرت بازدارندگی حزب‌الله[12] است. همراه با برخی اقدامات و گزینه‌های دیگر، مجهز‌شدن به پدافند هوایی با همه پیچیدگی‌هایی که دارد، احتمالا می‌تواند در این چارچوب موثر واقع شود. قدرت هوایی مهم‌ترین ابزار هجومی رژیم صهیونیستی است و تجهیز حزب‌الله به صورت مستقیم و با احتمال بیشتر غیرمستقیم (از طریق سوریه) به پدافند هوایی می‌تواند تعادل در بازدارندگی متقابل (و البته نامتقارن) با این رژیم را بر هم زند. چنین امری مورد توجه تحلیل‌گران صهیونیست بوده است و برخی گزارش‌ها مدعی‌اند حزب‌الله به چنین قدرتی تجهیز شده است.[13] هدف‌گیری یک فروند جنگنده پیشرفته‌ی F-35 رژیم صهیونیستی در آسمان لبنان در این خصوص قابل تامل است. سایت South Front که اقدامات نظامی روسیه در سوریه را پوشش می‌دهد، علت آسیب‌دیدگی این جنگنده را یک موشک S-200 سوریه بیان کرده است.[14] با این وجود رژیم صهیونیستی اعلام کرد که برخورد یک دسته از پرندگان با این جنگنده، عامل آسیب‌دیدن آن بوده است![15]
حماس و سایر گروه‌های مقاومت اما در مواجهه با چمن‌زنی رژیم صهیونیستی، احتمالا دارای محدودیت‌هایی هستند. اگرچه آن‌ها بعضا سعی کرده‌اند تا با پرتاب موشک، این اقدام رژیم را بی‌پاسخ نگذارند اما واقعیت این است که سطح بازدارندگی آن‌ها نسبت به رژیم محدود است و همین امر، گزینه‌های پاسخ‌دهی را کاهش می‌دهد. بر همین اساس، حماس و جهاد اسلامی نسبت به حمله‌ای که در اواسط آبان‌ماه به یکی از تونل‌های جهاد اسلامی صورت گرفته و منجر به شهادت چندین تن از اعضای این دو جنبش گردید، تا کنون واکنش نشان ندادند.[16] شرایط خاص سیاسی غزه و مشکلات معیشتی مردم آن، بر این امر اثرگذار بوده است. لذا چمن‌زنی هم‌چنان یکی از محتمل‌ترین راهکارهای رژیم صهیونیستی برای مهار قدرت نظامی حماس و جهاد اسلامی محسوب می‌شود.[17] بالا بردن هزینههای چمن‌زنی برای رژیم صهیونیستی، می‌تواند زمینه‌ی کاهش دفعات آن را فراهم سازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
جمع‌بندی
حملات هر از چندگاه رژیم صهیونیستی به مواضع و تونل‌های حماس و جهاد اسلامی در نوار غزه و هم‌چنین حمله به محموله‌های انتقال سلاح از سوریه به لبنان، در چارچوب روش «چمن‌زنی» قابل تحلیل است که در قالب راهبرد بازدارندگی تجمعی این رژیم جای می‌گیرد. این رژیم می‌کوشد برخلاف بازدارندگی متعارف، با انجام حملات نظامی، بخشی از پیام بازدارنده‌ی خود را منتقل کرده و مانع از تقویت طرف مقابل شود. در شرایط کنونی، پاسخ به چمن‌زنی‌های رژیم صهیونیستی، در دستور کار حماس و حزب‌الله نیست. بر همین اساس قدرت بازدارندگی حزب‌الله صرفا از نوع مجازاتی است به این معنا که حزب‌الله و شخص سیدحسن نصرالله عمدتا به طرف مقابل می‌گوید اگر اقدامی مرتکب شود، با مجازاتی هم‌چون حمله به مخازن آمونیاک مواجه خواهد شد. طبیعی است که چنین واکنشِ مجازات محوری از سوی حزب‌الله، در صورت اقدامی سهمگین از سوی رژیم صهیونیستی رخ خواهد داد (البته با احتساب شرایط خاص دیگر). در ادبیات نصرالله و تا حدی توان تسلیحاتی حزب‌الله، موارد ممانعتی کمتر وجود دارد تا به لحاظ ذهنی، امکان دست‌یابی به اهداف طراحی‌شده از حمله به لبنان را برای رژیم ضعیف سازد. این نقص می‌تواند با طراحی سازوکاری برای پاسخ دادن به «چمن‌زنی» تا حدی برطرف شود. تجهیز به پدافند هوایی به صورت مستقیم و غیرمستقیم (از سوریه) در کنار سایر گزینه‌ها می‌تواند زمینه‌ساز افزایش بازدارندگی حزب‌الله باشد.
منابع:
[1] . Denial
[2] . Punishment
[3] . علی عبدالله‌خانی، نظریه‌های امنیت، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، 1392، ص 532.
[4] . همان.
[5] . فرهاد قاسمی، نظریه‌های روابط بین‌الملل و مطالعات منطقه‌ای، نشر میزان، 1390، ص 374.
[6] . Cumulative Deterrence
[7] . Doron Almog, “Cumulative Deterrence and the War on Terrorism”, Parameters, Vol. 34, No. 1. 2004. p 8-9.
[8] . Mowing the lawn
[9] . Bell, John, “Hezbollah, Israel and the old deterrence equation”, Al Jazeera, Jan 29, 2015, Available at:
[10] . Ignatius, David (2014), “How to break Hamas’s stranglehold on Gaza”, Washington Post, July 21, 2014, Available at:
https://www.washingtonpost.com/blogs/post-partisan/wp/2014/07/21/how-to-break-hamass-stranglehold-on-gaza/?utm_term=.db9d4491454a
[11] . تسنیم، «چامسکی: حمله اسرائیل به غزه، شنیع، سادیستی، شریرانه و سبعانه است»، ۲۰ مرداد ۱۳۹۳، قابل بازیابی در:
http://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/05/20/457594
[12] برای مطالعه بیشتر در خصوص قدرت بازدارندگی حزب‌الله، نک: سعید ساسانیان، «ارتقاء سطح تهدیدهای حزب‌الله لبنان و شاخصه‌های بازدارندگی آن»، اندیشکده راهبردی تبیین، 9 فروردین 1394، قابل بازیابی در:
ارتقاء سطح تهدیدهای حزب‌الله لبنان و شاخصه‌های بازدارندگی آن
[13] . NourSamaha, “Hezbollah’s Death Valley”, Foreign Policy, March 3, 2016 Available at:
http://foreignpolicy.com/2016/03/03/hezbollahs-death-valley/
[14] . South Front. “Israel Is Hiding That Its State-Of-Art F-35 Warplane Was Hit By Syrian S-200 Missile – Reports”, October 17, 2017. Available at:
https://southfront.org/israel-hiding-state-art-f-35-warplane-hit-syrian-s-200-missile-reports/
[15] . Times of Israel. “2 storks hit F-35, sending stealth jet to garage”, October 17, 2017. Available at:
https://www.timesofisrael.com/storks-hit-f-35-sending-stealth-jet-to-garage/
[16] . البته جهاد اسلامی اعلام کرده است که به این حمله پاسخ خواهد داد. رژیم صهیونیستی نیز با افزایش تدابیر امنیتی، کوشیده است هرگونه واکنش جهاد اسلامی را کم‌اثر سازد.
[17] . محسن فایضی، «سناریوهای پیش روی رژیم صهیونیستی برای کنترل وضعیت انفجاری نوار غزه»، اندیشکده راهبردی تبیین، 15 تیرماه 1395، قابل بازیابی در:
سناریوهای پیش روی رژیم صهیونیستی برای کنترل وضعیت انفجاری نوار غزه
