اندیشکده راهبردی تبیین– گروه بحران طی گزارشی[۱] به بررسی روندهای تأثیرگذاری کرونا بر امنیت بین‌الملل پرداخته است. در این گزارش ۵ روند مؤثر برشمرده شده و تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت کرونا بر بحران‌های جهانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این یادداشت ضمن تبیین اهم مسائل مطروحه در گزارش گروه بحران، اثرات احتمالی کرونا بر ایران را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
- گسترش بحران انسانی
اولین روند افزایش مرگ‌ومیر ناشی از این ویروس در دولت‌هایی است که به دلیل اشغال خارجی یا جنگ داخلی از امکان مناسبی برای مقابله با گسترش بیماری برخوردار نیستند. محاصره انسانی در یمن تا پیش از این نیز سبب شیوع بیماری‌هایی مانند وبا و قتل‌عام خاموش غیرنظامیان شده بود، چه رسد به شیوع کرونا و افزایش بی‌سابقه تلفات زنان و کودکان این سرزمین. ادلب سوریه به طور تؤام درگیر اشغال خارجی و جنگ داخلی بوده و تراکم انسانی پناه‌جویان در کمپ‌ها نیز احتمال شیوع را افزایش می‌دهد. در لیبی، پس از تجاوز خارجی و بروز جنگ داخلی میان دولت تحت حمایت سازمان ملل با گروه‌های شبه‌نظامی، بسیاری از داروها و امکانات پزشکی به خارج قاچاق شده است. کمپ پناهندگان روهینگیا در بنگلادش از کمبود شدید امکانات بهداشتی رنج می‌برد و تراکم انسانی بالای آن می‌تواند زمینه‌ساز یک فاجعه بشری در میان اقلیت ستم‌دیده مسلمان میانمار باشد. غزه نیز علاوه بر محاصره شدید توسط رژیم صهیونیستی، از تراکم انسانی بالایی نیز برخوردار است که احتمال شیوع را بسیار افزایش می‌دهد.
- تضعیف مکانیسم‌های حل تعارض
از مهم‌ترین تأثیرات سیاسی کرونا، اولویت‌بخشی به مقابله با این ویروس در برابر تلاش‌های دیپلماتیک برخی نهادهای بین‌المللی و دولت‌ها در بحران‌های مناطق مختلف جهان است. علاوه بر این، تعطیلی فرودگاه‌ها و محدودیت رفت‌وآمد هیئت‌های صلح در مناطق بحرانی از جمله آسیای غربی نیز از دیگر دلایل توقف این مذاکرات محسوب می‌شود. از جمله این موارد می‌توان به توقف فعالیت هیئت دیپلماتیک مشترک اتحادیه اروپا و برخی دولت‌های آمریکای لاتین درباره بحران ونزوئلا، مذاکرات دولت‌های اروپایی درباره آتش‌بس در لیبی، مذاکرات نماینده صلح سازمان ملل درباره یمن و مذاکرات سه‌جانبه کنیا، اتیوپی و سومالی درباره تنش‌های میان نایروبی و موگادیشو اشاره کرد. هم‌چنین ممکن است برخی گروه‌های شبه‌نظامی با سوءاستفاده از شرایط موجود، اقدامات تهاجمی در راستای گسترش قلمرو سرزمینی یا قدرت سیاسی خود به انجام برسانند.
- بروز ناآرامی‌های اجتماعی
گرچه در کوتاه‌مدت محدودیت‌های رفت‌وآمد در مناطق مختلف موجب کاهش تجمعات اعتراضی از جمله در هنک‌کنگ، عراق، لبنان و الجزایر شده است. ولی نوع مواجهه دولت‌ها به خصوص تبعات اقتصادی این بحران از جمله بیکاری و کاهش دستمزدها می‌تواند علاوه بر تقویت زمینه‌های اعتراضی پیشین، دلیل جدیدی برای اعتراض عمومی ایجاد کند. هجوم و غارت فروشگاه‌ها و مراکز توزیع کالا و دارو، مجازات نقض‌کنندگان قرنطینه و تنش‌های فرقه‌ای میان مردمان برخی مناطق که دیگری را متهم شیوع کرونا می‌دانند، از دیگر موارد بروز ناآرامی‌های اجتماعی است.
- تعلیق دموکراسی
نکته دیگر مد نظر گروه بحران، توقف چرخش قدرت و جلوگیری از بروز اعتراض‌های مدنی به بهانه تداوم محدودیت‌های ناشی از شیوع ویروس است. ویکتور اوربان نخست‌وزیر مجارستان تصمیم گرفت با تداوم وضعیت اضطراری به مدت نامحدود، انتخابات پارلمانی سال جاری را به زمانی دیگر موکول کند. جینین آنژ، سرپرست موقت دولت بولیوی نیز خواستار تعویق انتخابات ریاست‌جمهوری برای انتخاب جانشین مورالس شد. تصمیم کمیسیون انتخابات سریلانکا برای تعویق انتخابات به دلیل شیوع کرونا نیز قدرت گوتابایا راجاپاسکا، رییس‌جمهور ناسیونالیست و رادیکال این کشور را تداوم می‌بخشد. علاوه بر این موارد که گروه بحران بدان‌ها اشاره داشته، محتمل است ایالات متحده نیز با سوءاستفاده از این شرایط و با کمک نیروهای سیاسی‌امنیتی وابسته خود در عراق درصدد کودتا و حذف بیت شیعی از قدرت باشد که در یک ساختار مردم‌سالار به طور طبیعی دولت را در دست دارند.
- تشدید رقابت‌های بین‌المللی
از دیگر عوارض کرونا، تشدید رقابت سیاسی میان دولت‌های قدرت‌مند منطقه‌ای و جهانی است. در شرایطی که مقابله با کرونا نیازمند میزانی از همبستگی جهانی است، چین و آمریکا یکدیگر را به تولید ویروس با هدف جنگ بیولوژیک متهم می‌کنند. زیرا کرونا به مثابه عاملی در تعیین کارآمدی الگوهای رقیب در سطح کلان بدل شده و الگوی اقتدارگرایی توسعه‌گرای چین در مقابل لیبرال‌دموکراسی غرب و به طور خاص آمریکا، جلوه بیشتری یافته است. گرچه گروه بحران در بخش دیگری از این گزارش به طور مجزا، روندی را به تأثیرات مثبت کمک‌های خارجی به بهبود روابط اختصاص داده و از کمک‌های امارات به ایران، کلمبیا به ونزوئلا، آمریکا به منطقه خودمختار آبخازیای گرجستان و آتش‌بس دولت فیلیپین با شورشیان مخالف اشاره داشته ولی در نهایت اذعان دارد که این موارد کوتاه‌مدت بوده و در بلندمدت، افزایش بیکاری و کاهش رشد اقتصادی، بار دیگر رقابت‌ها را شدیدتر خواهد کرد.
نویسندگان در پایان گزارش به همکاری‌های بین‌المللی از طریق صلیب سرخ و بهداشت جهانی؛ رفع تحریم‌های دولت‌های درگیر؛ ارائه وام از بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول؛ تداوم مذاکرات صلح در فضای مجازی؛ اطمینان دولت‌ها به برگزاری انتخابات در موعد برنامه‌ریزی‌شده پس از کرونا؛ آتش‌بس در مناطق جنگی و نهایتاً سرمایه‌گذاری رسانه‌ها و نهادهای مدنی مستقل برای انتشار اخبار مرتبط با کرونا در کشورهای توسعه‌نیافته را به عنوان راهکارهایی برای مقابله با این روندها پیشنهاد کرده است.
ایران در پساکرونا
در جمع‌بندی می‌بایست اشاره داشت که از میان روندهای موجود در عصر کرونا، تشدید تنش‌های ایران با آمریکا و احتمال بروز اعتراض‌های مردمی نسبت به تبعات اقتصادی دوران پس از کرونا که آن نیز از تحریم‌های ایالات متحده بی‌تأثیر نیست، مهم‌ترین روندهای مؤثر بر امنیت ملی ایران است. هم‌چنان که در ونزوئلا نیز حمایت‌های سیاسی و امنیتی آمریکا از جناح مخالف دولت و تحریم‌های اقتصادی علیه دولت مادورو به تضعیف طرح خدمات بهداشتی انجامید. اصرار آمریکا بر اینکه نه‌فقط در مقابل درخواست‌های جهانی در خصوص لغو تحریم‌ها می‌ایستد بلکه در این بحبوحه تحریم‌های جدیدی بر علیه صنایع پتروشیمی، دانشمندان هسته‌ای و نیروی قدس سپاه پاسداران اِعمال نموده؛ قطعاً در اراده ایران بر مقاومت و گرایش منفی افکار عمومی به مذاکره با دولت ترامپ تأثیر مثبت می‌نهد. هم‌چنین کمک‌های قابل توجه چین به ایران در این بحران، سیاست خارجی جمهوری اسلامی را بیش از پیش از تعامل با غرب دور نموده و احتمال همکاری‌های بین‌المللی با اتحادیه اروپا و دولت‌های هم‌سو با آمریکا را در آینده کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، سیاست‌گذاری‌های اقتصادی ایران در عرصه بین‌المللی نیز با توجه به تبعات اقتصادی کرونا برای صنایع و خدمات درهم‌تنیده بلوک غرب، بیشتر به رویکرد درون‌زا و احتیاط نسبت به پیوستگی با اقتصاد جهانی متمایل خواهد شد.
منبع
[۱] گروه بحران، کرونا و بحران، ۵ فروردین ۱۳۹۹، قابل بازیابی در
https://www.crisisgroup.org/global/sb4-covid-19-and-conflict-seven-trends-watch
