جزیره سقطرا، واقع در دهانه خلیج عدن، یکی از مهم‌ترین جزایر یمن است. این جزیره، به دلیل موقعیت استراتژیک خود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این جزیره، از طریق تنگه باب‌المندب به دریای سرخ متصل و فاصله آن تا یمن ۳۵۰ کیلومتر و تا سومالی ۲۵۰ کیلومتر است. این جزیره، یکی از گنجینه‌های طبیعی و استراتژیک جهان است. تنگه‌ی باب‌المندب، یکی از مهم‌ترین مسیرهای تجاری و نفتی جهان است. روزانه، بیش از ۵ میلیون بشکه نفت و ۵۰ میلیون تن کالا از این تنگه عبور می‌کند. کنترل این تنگه، می‌تواند به قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، امکان کنترل جریان تجارت و انرژی در منطقه را بدهد. از همین رو، اهمیت جزیره سقطرا، به عنوان کلیدی برای کنترل تنگه باب‌المندب، بر کسی پوشیده نیست. در سال‌های اخیر، رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی همچون عربستان، امارات، آمریکا و رژیم صهیونیستی برای کنترل این جزیره، افزایش یافته است.
اهمیت راهبردی و استراتژیک جزیره
جزیره سقطرا از لحاظ راهبردی و استراتژیک بسیار مهم است و به دلایل زیر اهمیت دارد:
– موقعیت جغرافیایی: این جزیره در دهانه‌ی خلیج عدن و در جنوب غربی یمن واقع شده است و در مسیر اصلی کشتیرانی بین آسیا و اروپا قرار دارد و کنترل آن می‌تواند بر این مسیر مهم تأثیر بگذارد.
– اهمیت اقتصادی: جزیره سقطرا دارای منابع طبیعی غنی مانند نفت، گاز، و ذخایر معدنی است. همچنین، این جزیره دارای پتانسیل‌های گردشگری بالایی است.
– اهمیت نظامی: جزیره سقطرا می‌تواند به عنوان پایگاه نظامی برای کنترل تنگه‌ی باب‌المندب و دریای سرخ و مسیر عبوری کشتی‌های تجاری اقیانوس هند به غرب آفریقا استفاده شود.
مناقشه‌ای کهن در جوار تنگه‌ی باب المندب
مالکیت جزیره سقطرا، مسئله ای مناقشه‌برانگیز بوده است. از سال ۲۰۱۵ میلادی، که یمن درگیر جنگ داخلی است نیروهای امارات متحده عربی با حمایت نیروهای جدایی‌طلب جنوب یمن، کنترل این جزیره را به دست گرفتند. در حال حاضر، جزیره سقطرا تحت کنترل نیروهای اماراتی قرار دارد. دولت مرکزی یمن، مدعی مالکیت این جزیره است. نیروهای جدایی‌طلب جنوب یمن نیز، ادعای مالکیت این جزیره را دارند.
سومالی ادعا می‌کند که جزیره سقطرا بخشی از قلمرو تاریخی آن است. سومالی استدلال می‌کند که جزیره سقطرا در طول تاریخ، بخشی از پادشاهی سومالی بوده است و مردم سقطرا از نظر قومی و فرهنگی به سومالی‌ها مرتبط هستند. دولت سومالی در سال ۲۰۰۹ ادعای مالکیت خود بر جزیره سقطرا را به سازمان ملل متحد ارائه کرد. سازمان ملل متحد این ادعا را بررسی کرد، اما هیچ تصمیمی در این زمینه نگرفت. از سال ۲۰۱۷، نیروهای اماراتی کنترل جزیره سقطرا را به دست گرفتند. این اقدام اماراتی‌ها اعتراض سومالی را برانگیخت. سومالی استدلال کرد که حضور اماراتی‌ها در جزیره سقطرا نقض حاکمیت آن کشور است. در سال ۲۰۲۳، دولت سومالی یک نشست بین‌المللی در مورد جزیره سقطرا برگزار کرد. در این نشست، نمایندگان کشورهای مختلف از جمله یمن، امارات متحده عربی، و سازمان ملل متحد شرکت کردند. در پایان این نشست، هیچ توافقی در مورد مالکیت جزیره سقطرا حاصل نشد.(۱) در حال حاضر، ادعای مالکیت سومالی بر جزیره سقطرا از سوی جامعه‌ی بین‌المللی به رسمیت شناخته نشده است. با این حال، سومالی همچنان به ادعای خود بر این جزیره ادامه می‌دهد.
– در سال ۲۰۱۵، نیروهای ائتلاف عربی به رهبری عربستان سعودی، به منظور حمایت از دولت مرکزی یمن، به این کشور حمله کردند.
– در سال ۲۰۱۷، نیروهای اماراتی با حمایت نیروهای جدایی‌طلب جنوب یمن، کنترل جزیره سقطرا را به دست گرفتند. نیروهای امارات ۳۰ جوان یمنی اهل ضالع، یافع، ابین و لحج را هم به دلیل اینکه بدون مجوز وارد جزیره سقطرا شدند به اتهام ورود غیرقانونی به خاک امارات، بازداشت کردند، در حالی‌که این جزیره جزئی از یمن است.(۲)
– در سال ۲۰۱۸، دولت مرکزی یمن، حضور نیروهای اماراتی در جزیره سقطرا را غیرقانونی اعلام کرد. میان عربستان و امارات در مورد ورود امارات به جزیره سقطرا اختلاف رخ می‌دهد و به دلیل تنش‌ها، امارات به ناچار موقتا از جزیره خارج می‌شود. با خروج نیروهای اماراتی از جزیره سقطرا، «احمدبن دغر» نخست وزیر وقت دولت مستعفی یمن، پایان بحران در این جزیره را اعلام می‌کند. برخی خبرها نیز حاکی از توافق دولت منصور هادی و اماراتی‌ها بر سر قضیه‌ی سقطرا دارد. (۳)
– در سال ۲۰۱۹، مجددا با ورود جدی نیروهای اماراتی، با هدف ایجاد پایگاه نظامی در جزیره سقطرا، شروع به ساخت فرودگاهی در این جزیره کردند. (۴)
– در سال ۲۰۲۰، با تقابل نیروهای منصورهادی و شورای انتقالی جنوب و خروج نیروهای سعودی از جزیره سقطرا، برخی از ساکنان و طرفداران جنوبی‌ها، مناطق مختلف این جزیره را تصرف کردند. نیروهای اماراتی، با هدف توسعه‌ی گردشگری در جزیره سقطرا، شروع به ساخت هتل‌ها و مراکز تفریحی در این جزیره کردند. (۵)
– در سال ۲۰۲۱، اختلافات میان امارات و عربستان سعودی در کنترل و تقسیم قدرت در جزیره سقطرا بالا گرفت. نیروهای اماراتی، به ظاهر با هدف حفاظت از منابع طبیعی جزیره سقطرا، شروع به ایجاد پاسگاه‌های نظامی در این جزیره کردند.(۶)
– در سال ۲۰۲۲، یک کشتی باری متعلق به عربستان سعودی محموله‌ی جدیدی از تسلیحات و تجهیزات نظامی مختلف را در بندر جزیره سقطرا تخلیه کرد. در راستای نظامی‌سازی جزیره سقطرا، نظامیان سعودی به همراه مستشاران آمریکایی و اسرائیلی فرودگاه سقطرا را از سیطره‌ی نیروهای وابسته به شورای انتقالی جنوب خارج کرده و کنترل آن را به‌دست گرفتند. پهپادهای شناسایی انصارالله برای اولین بار از زمان آغاز جنگ در یمن، در آسمان جزیره سقطرا پرواز شناسایی انجام دادند. مقامات یمن، از امارات خواستند ادامه‌ی ساخت پایگاه‌های نظامی، اردوگاه‌ها و مراکز آموزشی برای مزدوران و ایجاد یک شرکت ارتباطی و شبکه‌های جاسوسی، را متوقف کنند و خیلی سریع جزیره سقطرا را تخلیه کنند. یمنی‌ها هرگونه حضور رژیم صهیونیستی در جزیره سقطرا را نیز محکوم کردند.(۷)
– در سال ۲۰۲۳، امارات در راستای نظامی‌سازی جزایر، طی عملیاتی ساکنان جزیره‌ی عبدالکوری در مجاورت سقطرا را مجبور به تخلیه جزیره کرد. امارات پیش از این، با ساخت شهرک‌هایی در جزیره سقطرا، به اهالی جزیره عبدالکوری پیشنهاد داده بود که در این شهرک‌ها اقامت کنند، اما اکثر اهالی این جزیره با این پیشنهاد مخالفت کرده بودند. با این وجود یک پایگاه نظامی مشترک بین امارات، آمریکا و اسرائیل در جزیره‌ی عبدالکوری راه اندازی گردید.
عربستان سعودی با اعزام استاندار پیشین سقطرا و استقرار نیرو در یک پایگاه نظامی، طرح خارج کردن کنترل جزیره سقطرا از سیطره شورای انتقالی جنوب و امارات را آغاز کرد. رسانه‌های جنوبی معتقدند عربستان در حال طراحی یک کودتا علیه امارات برای کنترل جزیره سقطرا است و در این راستا «رمزی محروس» و تعدادی از مسلحین حزب اصلاح را به این جزیره منتقل کرده است.(۸)
– در سال ۲۰۲۴، در دو ماه اخیر، تنش‌ها بر سر جزیره سقطرا افزایش یافته است. این تنش‌ها عمدتاً به دلیل اقداماتی است که نیروهای اماراتی در این جزیره انجام داده‌اند. با اقدامات نیروهای اماراتی در دو ماه اخیر همچون افزایش حضور نظامیان، توسعه‌ی فرودگاه و افزایش فعالیت‌های اقتصادی برای استقرار طولانی‌مدت خود برنامه‌ریزی کردند، که این فعالیت‌ها باعث نگرانی دولت مرکزی یمن و کشورهای منطقه شده است و می‌تواند به تغییر بافت جمعیتی جزیره منجر شود.(۹)
حضور پررنگ امارات در جزیره سقطرا
در سال ۲۰۱۷ میلادی، نیروهای اماراتی با حمایت نیروهای جدایی‌طلب جنوب یمن، کنترل جزیره سقطرا را به دست گرفتند. این اقدام، نشان‌دهنده اهداف استعماری امارات در یمن است. این امر، نگرانی‌های بین‌المللی را در مورد امنیت و ثبات منطقه افزایش داده است. امارات در تلاش است جزیره سقطرا را از جغرافیای سرزمین یمن جدا کند. این جزیره، به دلیل موقعیت استراتژیک خود، در کنترل تنگه باب‌المندب، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این تنگه، یکی از مهم‌ترین مسیرهای تجاری و نفتی جهان است. کنترل این تنگه، می‌تواند به قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، امکان کنترل جریان تجارت و انرژی در منطقه را بدهد. امارات در سال‌های اخیر، تلاش‌های زیادی برای توسعه‌ی جزیره سقطرا انجام داده است. این تلاش‌ها، شامل ساخت فرودگاه و پایگاه‌های نظامی است. امارات همچنین، در تلاش است تا گردشگری در جزیره سقطرا را توسعه دهد. پیش از این دولت‌های سابق یمن با حمایت کویت اقدام به احداث بندر برای سقطرا کردند، اما با مخالفت جدی اماراتی‌ها مواجه شدند و مقامات ابوظبی این پروژه را لغو کردند. این امر، نشان‌دهنده نگرانی امارات از اهمیت تجاری جزیره سقطرا است.
امارات می‌داند که اگر سقطرا به یک مرکز تجاری مهم تبدیل شود، بندر جبل علی امارات، اهمیت خود را از دست خواهد داد. به همین دلیل، امارات تلاش می‌کند سقطرا را به یک پایگاه نظامی تبدیل کند تا از اجرای طرح جاده آبی ابریشم ممانعت کند. (۱۰)
این کشور با سرمایه‌گذاری در بخش‌های گردشگری، اقتصادی، و نظامی، سعی دارد اهمیت این جزیره را برای خود افزایش دهد. امارات جای پای خود را محکم می‌کند، به‌گونه‌ای که با توسعه‌ی فرودگاه، پروازهای مستقیم ابوظبی و جزیره را راه اندازی نموده است و بدون اطلاع مقامات یمنی به گردشگران خارجی از ملیت‌های مختلف برای سفر به این جزیره ویزای کشور امارات می‌دهد.
جزیره سقطرا که به دلیل بهره‌مندی از مزایای خاص تنوع بیولوژیک دارای ثروت منحصر به فرد بوده از جذاب‌ترین مناطق غرب آسیا است. در سال‌های اخیر بوی نفت و گاز باعث شده تا امارات، نیروهای بیشتری را به غرب جزیره سقطرا گسیل کند، تا روند استخراج این ذخایر و ثروت‌های ملی مردم یمن آغاز شده و شدت بیشتری به خود بگیرد. امارات در ادامه‌ی اشغال و غارت این جزیره، به بافت زیستی و جانوری جزیره صدمه وارد کرده و درختان کمیاب و سنگ‌های قیمتی و مرجانی و حیوانات نادر را به تاراج می‌برد و دِرهَم و پرچم خود را به جای پول و پرچم یمن جایگزین نموده است. (۱۱)
پیامدهای استقرار تجهیزات نظامی امارات
استقرار تجهیزات نظامی در جزیره سقطرا می‌تواند پیامدهای مختلفی داشته باشد. از جمله این پیامدها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– افزایش تنش‌ها در منطقه: استقرار تجهیزات نظامی در جزیره سقطرا می‌تواند به افزایش تنش‌ها میان کشورهای منطقه، به ویژه امارات، یمن، سومالی و عربستان، منجر شود.
– تضعیف دولت مرکزی یمن: کنترل جزیره سقطرا توسط نیروهای اماراتی، می‌تواند به تضعیف دولت مرکزی یمن منجر شود.
– تغییر معادلات قدرت در منطقه: کنترل جزیره سقطرا توسط امارات، می‌تواند به افزایش نفوذ این کشور در منطقه منجر شود و بر عبور کشتی‌های نظامی و تجاری مسلط شود.
باز شدن پای رژیم صهیونیستی به جزیره سقطرا
– امارات در سال ۲۰۲۱، در راستای عادی سازی روابط خود با رژیم صهیونسیتی، پروازهایی برای گردشگران اسرائیلی از اسرائیل به جزیره سقطرا، راه اندازی نمود. این تصمیم اماراتی‌ها، اعتراضات مردمی در یمن و جزیره را افزایش داد و اهالی این جزیره چندین تظاهرات را علیه اشغالگران برگزار کردند که البته این مخالفت‌ها با گلوله پاسخ داده شد. ادامه‌ی تظاهرات در جزیره سقطرا باعث شد اماراتی‌ها راهبردهای متعددی را برای فرار از وضعیت به وجود آمده در پیش بگیرند تا وضعیت را کنترل و مدیریت کنند، که انتقال مهاجران به این جزیره برای تغییر بافت جمعیتی یکی از این موارد بود. (۱۲)
– در سال ۲۰۲۱، امارات در ادامه‌ی همکاری با رژیم صهیونیستی، در زمینه‌ی ساخت واحدهای مسکونی و اجرای طرح شهرک‌سازی در جزیره سقطرا مشارکت می‌کند. اسرائیل به دنبال آن است تا از طریق نفوذ امارات و سایر کشورهای عربی در منطقه‌ی غرب آسیا و شمال آفریقا، یک شبکه‌ی عظیم اطلاعاتی و نظامی را در پوشش اقتصادی و سیاسی را راه اندازی کند.(۱۳)
– در سال ۲۰۲۲، تعدادی از پایگاه‌های نظامی مشترک خود با رژیم اشغال‌گر در سقطرا، با هدف توسعه‌ی اقدامات اطلاعاتی با تل‌آویو را نوسازی می‌کند. مهندسان و خلبانان خارجی از جمله اسرائیلی‌های وابسته به موسسه‌ی اماراتی «خلیفه» برای افتتاح باند ویژه‌ی بالگردهای شناسایی و تهاجمی وارد جزیره سقطرا شدند.(۱۴)
– در سال ۲۰۲۳، تعدادی از افسران و نظامیان اسرائیلی با هواپیمای اماراتی از مبدا ابوظبی، برای حفاظت از کشتیرانی اسرائیلی‌ها در آب‌های یمن وارد جزیره سقطرا شدند. مستشاران اسرائیلی و ماموران اماراتی پس از فرود به سمت پایگاه تازه تاسیس امارات در جزیره سقطرا رفتند. این اقدام پس از انتشار گزارش برخی رسانه‌های صهیونیستی درباره‌ی ورود و استقرار ناوچه ساعر ۶ در جزیره سقطرا است. ناوچه ساعر ۶ برای اولین بار به دریای سرخ اعزام شده بود. از ماموریت این ناوچه و مستشاران اسرائیلی در سقطرا اطلاعاتی منتشر نشد، اما با توجه به کاربری پدافندی ساعر ۶ احتمال می‌رود که اسرائیل قصد دارد تا با کمک امارات و دیگر متحدین خود، یک پایگاه دریایی را در این جزیره مستقر کند و ساعر ۶ ماموریت حفاظت از آن‌را دارد. (۱۵)
استقرار تجهیزات و تسلیحات اسرائیلی
طبق گزارش‌های رسانه‌ای، تجهیزات و تسلیحات اسرائیلی که در جزیره سقطرا مستقر هستند، شامل موارد زیر است:
– بالگردهای نظامی: منابع رسانه‌ای محلی در یمن در سال ۲۰۲۱، اعلام کردند که یک کشتی اماراتی تعدادی بالگرد نظامی اسرائیلی را در بندر «أرخبیل» در جزیره سقطرا تخلیه کرده است. نوع این بالگردها مشخص نیست، اما گفته می‌شود که ممکن است از نوع بالگردهای تهاجمی یا ترابری باشند.
– پهپادهای نظامی: همچنین گزارش شده است که اسرائیل پهپادهای نظامی خود را نیز در جزیره سقطرا مستقر کرده است. این پهپادها می‌توانند برای اهداف شناسایی، جمع‌آوری اطلاعات، و حملات نظامی استفاده شوند.
– سیستم‌های دفاع هوایی: گفته می‌شود که اسرائیل علاوه بر ناوچه‌ی ساعر۶، سیستم‌های دفاع هوایی خود را نیز در جزیره سقطرا مستقر کرده است. این سیستم‌ها می‌توانند برای محافظت از جزیره در برابر حملات هوایی استفاده شوند.
– تجهیزات ارتباطی: اسرائیل همچنین تجهیزات ارتباطی پیشرفته خود را در جزیره سقطرا مستقر کرده است. این تجهیزات می‌توانند برای برقراری ارتباط بین نیروهای اسرائیلی و اماراتی در منطقه استفاده شوند.
علاوه بر این تجهیزات، گفته می‌شود که اسرائیل نیروهای نظامی خود را نیز در جزیره سقطرا مستقر کرده است. تعداد این نیروها مشخص نیست، اما گفته می‌شود که ممکن است از نیروهای ویژه‌ی اسرائیلی باشند.
استقرار تعداد تجهیزات و تسلیحات اسرائیلی بیشتر از این موارد، در جزیره سقطرا با توجه به روابط نزدیک امارات و اسرائیل، چندان دور از انتظار نیست. امارات در سال ۲۰۲۰ توافقنامه‌ای با اسرائیل برای عادی‌سازی روابط امضا کرد و از آن زمان روابط دو کشور به سرعت در حال توسعه است.(۱۶)
واکنش‌های طرف‌های درگیر
اقدامات نیروهای اماراتی و رژیم اشغال‌گر باعث واکنش‌های مختلفی از سوی طرف‌های درگیر شده است:
– دولت مرکزی یمن: دولت مرکزی یمن، اقدامات نیروهای اماراتی را غیرقانونی و تهدیدی علیه امنیت ملی خود دانسته است. این دولت، از کشورهای منطقه و سازمان ملل خواسته است که از اقدامات نیروهای اماراتی جلوگیری کنند واسرائیل هر چه سریع‌تر منطقه را ترک کند.
– نیروهای جدایی‌طلب جنوب یمن: نیروهای جدایی‌طلب جنوب یمن، از اقدامات نیروهای اماراتی حمایت کرده‌اند. این نیروها، مدعی هستند که جزیره سقطرا بخشی از دولت مستقل جنوب یمن است.(۱۷)
تصرف جزیره سقطرا به بهانه‌ی مقابله با دزدان دریایی
امارات و رژیم صهیونسیتی هدف از تصرف جزیره سقطرا را پشتیبانی اطلاعاتی و نظامی از اقدامات دزدان دریایی سومالی اعلام کردند. این دزدان در سال‌های اخیر چندین کشتی متعلق به کشورهای مختلف در دریای عمان و تنگه‌ی باب المندب را ربودند. اما نکته‌ی مهم این است که تاکنون خبری مبنی بر دزدی کشتی متعلق به رژیم صهیونیسیتی و اماراتی توسط دزدان دریایی سومالی، گزارش نشده است و این نشان می‌دهد آمریکا و اسرائیل شریک دزد و رفیق قافله هستند. طبق شواهد و گزارش‌های منتشر شده، امارات اهداف بلند پروازانه‌ای در جزیره سقطرا در سر می‌پروراند.(۱۸)
نتیجه گیری
آینده‌ی جزیره سقطرا که جزیره‌ای استراتژیک و منحصربه‌فرد می‌باشد، نامشخص است و به عوامل مختلفی بستگی دارد. از جمله این عوامل می‌توان به ادامه‌ی جنگ در یمن، واکنش کشورهای منطقه، و همچنین سیاست‌های امارات اشاره کرد.
در صورتی که جنگ در یمن ادامه یابد، کنترل جزیره سقطرا همچنان در دست نیروهای اماراتی خواهد بود. این امر می‌تواند به افزایش تنش‌ها میان امارات و یمن منجر شود، زیرا امارات به عنوان یک بازیگر غیردولتی در جنگ یمن شناخته می‌شود. همچنین، این امر می‌تواند به ایجاد ناامنی و بی‌ثباتی در منطقه منجر شود.
در صورتی که جنگ داخلی، اختلافات و درگیری‌ها در یمن پایان یابد، ممکن است جزیره سقطرا به دولت مرکزی یمن بازگردد. این امر می‌تواند به کاهش تنش‌ها در منطقه منجر شود و به استقرار صلح و ثبات در یمن کمک کند. هرچند این احتمال در حال حاضر ضعیف است، زیرا جنگ در یمن همچنان ادامه دارد و دولت مرکزی یمن کنترل کامل بر این کشور را ندارد.
از سوی دیگر، در صورتی که امارات بتواند کنترل جزیره سقطرا را تثبیت کند و به سرمایه‌گذاری و توسعه‌ی جزیره ادامه دهد، این جزیره می‌تواند به پایگاه نظامی مهمی برای این کشور در منطقه‌ی استراتژیک و راهبردی خلیج عدن و تنگه‌ی باب المندب تبدیل شود. این امر می‌تواند به افزایش نفوذ امارات در منطقه و کنترل اطلاعاتی تنگه‌ی باب المندب منجر شود. افزون بر این حضور اسرائیل در این منطقه می‌تواند نگرانی‌هایی را ایجاد کند و به عنوان یک تهدید برای کشورهای منطقه تلقی شود. بنابراین، ضروری است که کشورهای منطقه و جامعه‌ی بین‌المللی برای حل این مشکل و دستیابی به یک راه‌حل پایدار تلاش کنند.
منابع
(۱) خبرگزاری الجزیره، ۱۲ مه ۲۰۲۳؛ خبرگزاری رویترز ۲۴ آوریل ۲۰۲۳.
(۲) خبرگزاری مهر، ۲۳ تیر ۱۳۹۸.
(۳) خبرگزاری فارس، ۲۲ تیر ۱۳۹۷؛ خبرگزاری مهر، ۲۲ تیر ۱۳۹۷.
(۴) خبرگزاری آسوشیتدپرس، ۱۴ خرداد ۱۳۹۸.
(۵) خبرگزاری رویترز، ۴ آگوست 2020؛ خبرگزاری فرانسه، ۴ آگوست 2020؛ خبرگزاری آسوشیتدپرس، ۴ آگوست 2020.
(۶) خبرگزاری الجزیره، ۲ فوریه ۲۰۲۱.
(۷) خبرگزاری ایرنا، ۱۱ آبان ۱۴۰۰؛ خبرگزاری الجزیره، ۱۲ آبان ۱۴۰۰ (۵ نوامبر ۲۰۲۲).
(۸) سایت خبری تحولات جهان اسلام، 28 تیر 1403 (19 جولای 2023).
(۹) خبرگزاری رویترز، ۲۶ ژانویه ۲۰۲۴.
(۱۰) خبرگزاری‌های مهر، ایسنا، ایرنا، الجزیره، روسیاالیوم، ۲۱ خرداد ۱۳۹۶.
(۱۱) وب‌سایت روزنامه العهد، نویسنده محمدعلی الحوثی، ۲۰ جولای ۲۰۲۳.
(۱۲) خبرگزاری فارس، ۲۷ تیر ۱۴۰۱.
(۱۳) خبرگزاری فارس، ۹ آبان ۱۴۰۰.
(۱۴) خبرگزاری فارس، 26 دی 1400؛ سایت خبری تحولات جهان اسلام، ۱ دی ۱۴۰۲.
(۱۵) خبرگزاری فارس، ۱۲ شهریور ۱۴۰۲.
(۱۶) خبرگزاری مهر، ۲۲ شهریور ۱۳۹۹.
(۱۷). خبرگزاری العربيه، ۳۰ ژانویه ۲۰۲۳.
(۱۸) خبرگزاری ایرنا، ۱۷ شهریور ۱۳۹۹ ؛ ۱۲ خرداد ۱۴۰۰.
نویسنده: محمدتقی سازندگی، کارشناس مسائل یمن.
