مقدمه سیاست همسایگی به لحاظ اعلامی در حلقه اول دکترین سیاست خارجی ایران قرار دارد ولی در طی چند دهه گذشته راهبرد مشخصی برای آن تعریف نشده است. در دولت سیزدهم توجه بیشتری به کشورهای همسایه معطوف شده است که نمونه آن سفر اخیر رئیس جمهور ایران به پاکستان است. نظر به این که در این سفر سه روزه (سوم تا پنجم اردیبهشت) رئیس‌جمهور به پاکستان 8 سند همکاری در زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و سیاسی امضا شده است این یادداشت به بررسی دستاوردها و پیامدهای سفر رئیس‌جمهور به پاکستان پی می‌پردازد.
دستاوردها و پیامدها
اولین و مهم‌ترین زمینه‌ی همکاری بین ایران و پاکستان مسئله امنیت مرزها و تروریسم است. استقرار گروه‌های تروریستی «جیش العدل» و «انصار الفرقان» در پاکستان مهم‌ترین چالش امنیتی در جنوب شرق ایران است. استقرار گروه‌های تروریستی نامبرده در مناطق کوهستانی ایالت بلوچستان پاکستان و عدم همکاری و نظارت دقیق پاکستان بر این مناطق شناسایی و دستگیری اعضای این گروه‌ها را دشوار کرده است. تنش در روابط ایران و پاکستان به دلیل حملات موشکی دو کشور به خاک یکدیگر باعث شد تا گروهک «جیش العدل» از این فرصت استفاده و حملات تروریستی خود را در مناطق مرزی و استان سیستان و بلوچستان گسترش دهد. به عبارت دیگر، تنش موشکی در روابط دو کشور نشان داد که مهار این گروه‌ها بدون همکاری یکدیگر امکان‌پذیر نیست. یکی از محورهای سفر رئیس‌جمهور به پاکستان گسترش همکاری در زمینه تروریسم و امنیت مرزها بود و رئیس‌جمهور طی یک نشست جداگانه با عاصم منیر رئیس ستاد ارتش پاکستان در مورد تروریسم و امنیت مرزها گفت‌وگو کرد. بعد از نشست رسمی مقامات سیاسی و امنیتی دو کشور، کاخ نخست‌وزیری بیان داشت که «تهران و اسلام‌آباد به نبرد مشترک علیه تروریسم مصمم هستند».
ارتش در پاکستان مهم‌ترین بازیگر است و خود را فراتر از نهادهای سیاسی و دولت می‌داند. مهم‌ترین دستاورد ارتش در پاکستان ایجاد بازدارندگی و تأمین امنیت در داخل پاکستان است. حمله موشکی ایران (26 دی 1402) به مقر گروهک تروریستی «جیش العدل» در منطقه کوه سبز باعث شد تا این نگرش در محافل امنیتی پاکستان ایجاد شود که قدرت بازدارندگی پاکستان زیر سؤال رفته است. پاسخ موشکی پاکستان به ایران و هدف قرار دادن منطقه سراوان صرفاً با هدف احیا بازدارندگی بود. در این زمینه، کاهش سطح تنش و رفع سوءبرداشت از ضروری‌ترین اقدامات برای جلوگیری از امنیتی شدن روابط دو کشور بود. سفر رئیس‌جمهور به پاکستان این فرصت را برای ایران فراهم کرد که تا این سوءبرداشت را برطرف کند. در همین رابطه شهباز شریف نخست‌وزیر پاکستان بیان داشت که زمان آن فرارسیده است تا روابط دو کشور «باثبات» شود. ایجاد امنیت پایدار در مرزهای جنوبی شرقی برای ایران و عدم ایجاد یک دشمن در مرزهای غربی برای پاکستان، باعث شد تا دو کشور بتوانند این سوءبرداشت را مدیریت کنند.
یکی از دستاوردهای مهم سفر رئیس‌جمهور به پاکستان احیا توازن در روابط ایران با هند و پاکستان است. در دولت‌های یازدهم و دوازدهم همکاری ایران به واسطه توافق‌نامه بندر چابهار از سال 2016 به بعد گسترش یافت. حضور هند به عنوان دشمن دیرینه پاکستان در مرزهای غربی‌اش باعث نگرانی مقامات رسمی در اسلام‌آباد و راولپندی شد و هم‌زمان بودن سرمایه‌گذاری هند در بندر چابهار با سرمایه‌گذاری چین در بندر گوادر پاکستان این نگرش را تقویت کرد که ایران سیاست متوازن خود را بین هند و پاکستان کنار گذاشته است و فضای ژئوپلیتیکی خود را در اختیار هند قرار داده است. مسئله جاسوس هندی معروف به «کلبهوشن یادیو» که با ویزای جعلی ایرانی و از طریق بندر چابهار وارد خاک پاکستان شده بود، شبهه بی‌طرفی ایران در اختلافات پاکستان و هند را نزد مقامات پاکستان بیشتر کرد. چرخش دولت سیزدهم به سمت سیاست همسایگی و گسترش همکاری دو کشور در حوزه‌های مختلف که از دستاوردهای سفر رئیس‌جمهور به پاکستان بودند، باعث احیاء توازن در روابط ایران با پاکستان و هند می‌شود.
خط لوله گاز بین ایران و پاکستان یکی از پیچیده‌ترین موضوعات حاکم بر روابط دو کشور است. پاکستان طبق قرارداد سال 2009 متعهد به ساخت خط لوله از مرزش با ایران تا نوابشاه به طول 781 کیلومترمربع تا سال 2014 شد. ایران در طی یک اقدامی در سال 2019 به پاکستان فرصت داد تا ماه مارس 2024 ساخت خط لوله را در خاکش به پایان برساند و در غیر این صورت با جریمه 18 میلیارد دلاری روبه‌رو خواهد شد. در نهایت، کمیته انرژی پاکستان در فوریه 2024 به ساخت خط لوله به طول 80 کیلومتر از مرز ایران تا بندر گوادر موافقت کرد. با این حال، چشم‌انداز خط لوله گاز در ابهام قرار دارد و هدف پاکستان از ساخت خط لوله تا گوادر صرفاً برای خرید زمان از ایران و فرار از غرامت 18 میلیارد دلاری است. پاکستان برای ساخت کامل خط لوله به 3 میلیارد دلار پول نیاز دارد، این در حالی است که به دلیل بحران اقتصادی در چند سال اخیر ذخایر ارزی اسلام‌آباد به زیر 10 میلیارد دلار کاهش یافته است. با توجه به این شرایط خط لوله گاز همچنان یک چالش در روابط ایران و پاکستان باقی خواهد ماند. علاوه بر این، عدم سرمایه‌گذاری ایران در بخش گاز که منجر به ناترازی در این بخش شده چشم‌انداز صادرات گاز ایران به پاکستان را حداقل در کوتاه‌مدت بیشتر در ابهام قرار می‌دهد.
یکی از دستاوردهای مثبت بازدید رئیس‌جمهور از اسلام‌آباد توافق دو کشور برای افزایش تجارت به 10 میلیارد دلار در سال است. تجارت ایران و پاکستان در سال 1402 برابر با 2.07 میلیارد دلار بود و بیشترین حجم تجارت دو کشور در تاریخ روابط آن‌ها 2.5 میلیارد دلار بوده است. دو کشور اقتصاد مکملی دارند به طوری که ایران توانایی صادرات محصولات پتروشیمی، ساخت‌وساز، انرژی و غیره را دارد و در مقابل پاکستان در تولید محصولات کشاورزی از مزیت نسبی برخوردار است. علاوه بر این، جمعیت 235 میلیونی پاکستان و 88 میلیونی ایران یک فرصتی مناسب برای افزایش تجارت دو کشور است. ایران و پاکستان می‌توانند از طریق بازارچه‌های مرزی روابط تجاری را گسترش دهند. با این حال بازارچه پیشین-مند که نخستین بازارچه ایران و پاکستان است ظرفیت‌های لازم را برای گسترش تجارت را به تنهایی ندارد و هنوز اقدامی برای ایجاد پنج بازارچه تعریف شده دیگر در تفاهم نامه ایران و پاکستان انجام نشده است. طبق موافقت‌نامه بازارچه پیشین- مند، مرزنشینان فقط می‌توانند تا سقف 400 دلار بدون تشریفات گمرکی در هفته اقدام به تجارت کنند. تراکم پایین جمعیت، ظرفیت‌های تولیدی پایین در دو طرف مرز، وجود بخش‌های کشاورزی کم بازده چشم‌انداز توسعه بازارچه‌های مرزی و در نتیجه افزایش تجارت را بیشتر در ابهام قرار می‌دهد. همچنین قوانین پیچیده گمرکی و زیرساخت‌های ارتباطی ضعیف در سه پایانه مرزی میرجاوه، ریمدان و تفتان مانع از افزایش تجارت ایران و پاکستان به عدد 10 میلیارد دلار در کوتاه‌مدت می‌شود.
همکاری‌های فرهنگی در طی چند دهه گذشته بخش گم شده همکاری ایران و پاکستان است. علی‌رغم وجود اشتراکات فرهنگی و مذهبی، دو کشور نتوانسته‌اند در زمینه فرهنگی با یکدیگر همکاری گسترده‌ای داشته باشند و در مقابل کشوری مانند ترکیه نفوذ بیشتری نسبت به ایران در عرصه سینمایی و فرهنگی پاکستان دارد. دو کشور در سفر اخیر رئیس‌جمهور به اسلام‌آباد توافق کردند تا همکاری‌های فرهنگی و سینمایی را گسترش دهند و به همین منظور تفاهم‌نامه‌ای در زمینه تبادل فیلم و همکاری بین وزارت اطلاع‌رسانی پاکستان و سازمان سینمایی ایران امضا شد.
ملاحظه نهایی
طبق سیاست همسایگی دولت سیزدهم، گسترش روابط اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی با همسایگان اولویت دارد. با این حال، موانعی از جمله تحریم‌های یکجانبه ایالات‌متحده، وابستگی اقتصادی پاکستان به کشورهای عربی به خصوص عربستان سعودی و زیرساخت‌های ضعیف در مرز دو کشور سه مانع بزرگ در گسترش روابط اقتصادی ایران و پاکستان هستند. در نهایت نبود یک برنامه و چشم‌انداز راهبردی در قبال همسایگان نه تنها بر همکاری ایران و پاکستان تأثیر می‌گذارد بلکه گسترش روابط ایران با دیگر همسایگانش را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد.
