اخیراً مدیرکل شرکت «پل عربی اردن» از توافق اردن، عراق و مصر برای اتصال راه‌آهن میان سه کشور خبر داده است. پروژه اتصال راه‌آهن میان این کشورها بخشی از پروژه پل عربی (پل میان بندر عقبه و بندر طابا) است که انتظار می‌رود طی دو سال آینده به بهره‌برداری برسد. لازم به ذکر است که اتصال راه‌آهن میان اردن و مصر از طریق نزدیک‌ترین نقطه میان دو کشور یعنی در منطقه «عقبه ـ طابا» انجام خواهد شد و پس از سپری نمودن خاک اردن در نقطه مرزی بین عراق و اردن در منطقه (طربیل) به راه‌آهن عراق متصل میشود. با توجه به تلاش‌های عراق برای پررنگ کردن جایگاه بندر فاو در سطح منطقه و بین‌الملل، خط راه‌آهن مذکور به بندر فاو متصل شود تا از این طریق بندر فاو را علاوه بر اروپا به قاره آفریقا نیز متصل نماید. این توافق در شرایطی حاصل شد که پیش‌ازاین مقامات اردن از تأثیر پروژه اتصال راه‌آهن عراق و عربستان سعودی بر «بندر العقبه» ابراز نگرانی کرده بودند. با توجه به تلاش‌های عراق به‌منظور پراهمیت جلوه دادن موقعیت ژئوپلیتیکی خود و اهمیت موقعیت بندر فاو در مناسبات اقتصادی و تجاری منطقه‌ای و بین‌المللی، این پروژه به دنبال اتصال زیرساخت‌های عراق با کشورهای همسایه است؛ ازاین‌رو احداث پروژه‌های ریلی، توسعه بندر فاو و ایجاد جاده توسعه پیامدهای قابل‌توجهی در سطح داخلی و منطقه‌ای علی‌الخصوص برای کشورهای همسایه ایجاد خواهد کرد که در ادامه به آن‌ها اشاره میشود.
الف. اقلیم کردستان
یکی از نکاتی که در این خصوص وجود دارد آن است که پروژه موسوم به جاده توسعه این قابلیت را دارد که بندر فاو را به ترکیه و پس‌ازآن به اروپا متصل نماید. این جاده که از مسیر جاده‌ای و ریلی تشکیل شده است از اقلیم کردستان عراق نیز عبور خواهد کرد. ازاین‌رو عراق برای اجرایی شدن این پروژه نیاز دارد تا موانع موجود با اقلیم کردستان مانند بودجه اقلیم از بودجه عراق، فروش نفت اقلیم، گمرک و روابط خارجی اقلیم را رفع نماید به همین دلیل در روزهای اخیر سفر هیئت‌هایی از دولت فدرال به اقلیم و بالعکس به‌منظور حل اختلافات موجود صورت گرفته است.
ب. عربستان سعودی
در فوریه 2022 میلادی پروژه اتصال ریلی 10 شهرستان عربستان سعودی به بصره عراق مطرح شد. این امر در راستای سیاست‌های ریاض برای توسعه روابط اقتصادی با کشور عراق است که علاوه بر افتتاح گذرگاه‌های جدید به دنبال احداث خط راه‌آهن میان دو کشور است تا بصره را به منطقه مرزی «حفرالباطن» واقع در عربستان سعودی را متصل نماید (این خط راه‌آهن از 10 شهرستان عربستان سعودی می‌گذرد).
هدف از این پروژه جذب مجدد بغداد به سمت اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس و رویه‌ای نسبتاً مشابه با مسئله سوریه و دولت بشار اسد است. ازآنجاکه توسعه روابط تجاری همواره در طول تاریخ به‌عنوان بهترین ابزار نزدیکی دولت‌ها و ملت‌ها محسوب میشود؛ لذا بهترین راه افزایش سطح مناسبات میان ریاض و بغداد نیز از همین رهگذر خواهد بود علاوه بر آن، طرح بلند پروازانه عربستان سعودی برای اتصال ریلی با ترکیه از طریق بندر فاو عراق خواهد بود. در حقیقت ریاض در نظر دارد از طریق تأسیس کانال خشک ترانزیتی عربستان سعودی، عراق و ترکیه از یک‌سو به قفقاز و از سوی دیگر با استفاده از خاک گرجستان به شرق اروپا متصل شود و از این طریق به دنبال یافتن مسیری بهتر از دریای سرخ و کانال سوئز برای اتصال به ترکیه و منطقه قفقاز به‌منظور توسعه تولید و برندینگ و نیز یافتن بازارهای مناسب برای محصولات صادراتی این کشور است.
پ. ترکیه
جاده توسعه که بندر فاو را به «بندر مرسین» ترکیه وصل می‌کند علاوه بر مزیت‌های اقتصادی این پروژه این امکان را به ترکیه می‌دهد که از این طریق شرکت‌های پیمانکاری فعال خود در عراق سهم بیشتری از پروژه‌های عراق را در اختیار بگیرند. همچنین در صورت اجرایی شدن این پروژه جایگاه ژئوپلیتیکی ترکیه به‌عنوان حلقه اتصال اروپا به دریایی خلیج‌فارس تقویت میشود.
ت. ج.ا.ایران
پروژه‌های اتصال خطوط ریلی عراق به کشورهای همسایه و توسعه بندر فاو تهدیدها و فرصت‌هایی برای ج.ا.ایران به همراه دارد. تهدیدهای اجرایی شدن این قبل پروژه‌ها میان کشورهای عربی و عراق در ابعاد مختلف بررسی میشود که می‌توان به مهم‌ترین آن‌ها اشاره نمود:
1.جایگاه ژئوپلیتیکی ج.ا.ایران در حوزه ترانزیت
جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی ظرفیت عظیمی در تبدیل‌شدن به هاب ترانزیت منطقه غرب آسیا دارد. باوجوداین مزیت، کشورهای همسایه به دنبال اجرای پروژه‌هایی هستند تا علاوه بر افزایش جایگاه خود، ظرفیت ژئوپلیتیکی ج.ا.ایران را تضعیف نمایند. در این خصوص پروژه جاده توسعه عراق که خلیج‌فارس را به ترکیه و سپس اروپا وصل می‌کند تهدید جدی برای بنادر و موقعیت ج.ا.ایران محسوب میشود علاوه بر آن با اجرای پروژه اتصال راه‌آهن عراق، اردن و مصر، بندر فاو به قاره آفریقا نیز متصل خواهد کرد که تهدیدی بالقوه است. همچنین اتصال ریلی بندر فاو به بنادر عربستان سعودی در دریای سرخ اهمیت عراق و بندر فاو را دوچندان می‌کند تا عراق را به هاب ترانزیت غرب آسیا تبدیل نماید.
2. روابط تجاری
زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای و همچنین توسعه بندر فاو که عراق به دنبال آن است سبب میشود تا عراق حلقه اتصال سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا شود ازاین‌رو روابط تجاری خود با کشورهای جهان توسعه پیدا می‌کند و امکان دارد بازار مصرفی 60 میلیارد دلاری عراق از کالا‌های غربی و شرقی تأمین شود که در این صورت روابط تجاری دو کشور ج.ا.ایران و عراق تحت تأثیر قرار بگیرد. تحت تأثیر قرار گرفتن روابط تجاری دو کشور تهدید جدی بر اقتصاد ج.ا.ایران محسوب میشود علاوه بر این وفور کالا در عراق می‌تواند قاچاق کالا در غرب ج.ا.ایران را تقویت کند در این صورت اقتصاد ج.ا.ایران به‌شدت آسیب می‌بیند.
3.تسریع در روند راه‌اندازی کریدور عرب ـ مد
یکی از دلایل تعریف پروژه جاده توسعه توسط عراق این بود که کریدور عرب ـ مد از عراق نمی‌گذرد به همین دلیل با احداث جاده توسعه و توسعه بندر فاو عراق به دنبال حفظ جایگاه خود به‌عنوان حلقه اتصال سه قاره است. نکته قابل‌توجه این است که بااتصال ریلی عراق و عربستان سعودی این امکان را به این کریدور می‌دهد که نقشه کریدور عرب ـ مد تغییر یابد و عراق به‌عنوان محور اصلی این کریدور تبدیل شود.
جمع‌بندی
با توجه به مباحث فوق‌الذکر می‌توان چنین اظهار داشت که اتصال ریلی میان عراق و کشورهای ترکیه، اردن، مصر و عربستان سعودی و همچنین توسعه بندر فاو، نقش این کشور در آینده کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی را پررنگ‌تر خواهد کرد. علاوه بر این در صورت محقق شدن پروژه‌ها، عراق از یک اقتصاد تک‌محصولی خارج خواهد شد و رشد اقتصادی بیش از رشد کنونی ( 7.9 درصد) را تجربه خواهد نمود. لیکن توسعه پروژه‌های زیرساختی عراق تهدیداتی را بر اقتصاد و جایگاه ژئوپلیتیکی ج.ا.ایران ایجاد خواهد کرد که در صورت عدم تدبیر و دوراندیشی دولتمردان در خصوص حفظ اهمیت موقعیت ج.ا.ایران و نقشی که ج.ا.ایران می‌تواند در مناسبت‌های اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد بازار عراق که هم‌اکنون به‌عنوان یک فرصت اقتصادی برای ایران محسوب میشود می‌تواند به تهدید بزرگ اقتصادی تبدیل شود.
نویسنده: سید یوسف پژوهنده
